Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 4

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 4/ मन्त्र 30
    ऋषिः - वत्स ऋषिः देवता - वरुणो देवता छन्दः - स्वराट् याजुषी त्रिष्टुप्,आर्षी त्रिष्टुप्, स्वरः - धैवतः
    1008

    अदि॑त्या॒स्त्वग॒स्यदि॑त्यै॒ सद॒ऽआसी॑द। अस्त॑भ्ना॒द् द्यां वृ॑ष॒भोऽअ॒न्तरि॑क्ष॒ममि॑मीत वरि॒माण॑म्पृथि॒व्याः। आसी॑द॒द्विश्वा॒ भुव॑नानि स॒म्राड् विश्वेत्तानि॒ वरु॑णस्य व्र॒तानि॑॥३०॥

    स्वर सहित पद पाठ

    अदि॑त्याः। त्वक्। अ॒सि॒। अदि॑त्यै। सदः॑। आ। सी॒द॒। अस्त॑भ्नात्। द्याम्। वृ॒ष॒भः। अ॒न्तरिक्ष॑म्। अमि॑मीत। व॒रि॒माण॑म्। पृ॒थि॒व्याः। आ। अ॒सी॒द॒त्। विश्वा॑। भुव॑नानि। स॒म्राडिति॑ स॒म्ऽराट्। विश्वा॑। इत्। तानि॑। वरु॑णस्य। व्र॒तानि॑ ॥३०॥


    स्वर रहित मन्त्र

    अदित्यास्त्वगसि अदित्यै सद आ सीद । अस्तभ्नाद्द्याँ वृषभो अन्तरिक्षममिमीत वरिमाणम्पृथिव्याः । आसीदद्विश्वा भुवनानि सम्राड्विश्वेत्तानि वरुणस्य व्रतानि ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    अदित्याः। त्वक्। असि। अदित्यै। सदः। आ। सीद। अस्तभ्नात्। द्याम्। वृषभः। अन्तरिक्षम्। अमिमीत। वरिमाणम्। पृथिव्याः। आ। असीदत्। विश्वा। भुवनानि। सम्राडिति सम्ऽराट्। विश्वा। इत्। तानि। वरुणस्य। व्रतानि॥३०॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 4; मन्त्र » 30
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    अथेश्वरसूर्य्यवायुगुणा उपदिश्यन्ते॥

    अन्वयः

    हे जगदीश्वर! यतो वृषभस्त्वमदित्यास्त्वगस्यदित्यै सद आसीदासादयसि, द्यामस्तभ्नात् स्तभ्नासि वरिमाणमन्तरिक्षममिमीत निर्मिमीषे, सम्राट् सन् पृथिव्या अन्तरिक्षस्य मध्ये विश्वा भुवनान्यासीददासादयसि, अस्मात् तान्येतानि विश्वा सर्वाणि वरुणस्य ते तवेदेव व्रतानि सन्तीति वयमपद्महि विजानीयामेत्येकः॥

    पदार्थः

    (अदित्याः) पृथिव्यादेः (त्वक्) यस्त्वचति संवृणोति सः (असि) अस्ति वा, अत्र पक्षे सर्वत्र व्यत्ययः (अदित्यै) पृथिव्यादिसृष्टये (सदः) स्थापनम् (आ) समन्तात् (सीद) सादयति वा, अत्र व्यत्ययोऽन्तर्गतो ण्यर्थश्च (अस्तभ्नात्) स्तभ्नासि, स्तभ्नाति धरति वा। अत्र लडर्थे लङ् (द्याम्) सूर्य्यादिकं प्रकाशं वा (वृषभः) श्रेष्ठः (अन्तरिक्षम्) अवकाशम् (अमिमीत) निर्मिमीते, अत्रापि लडर्थे लङ् (वरिमाणम्) वरस्य भावम् (पृथिव्याः) अन्तरिक्षस्यावकाशस्य मध्ये। पृथिवीत्यन्तरिक्षनामसु पठितम्। (निघं॰१.३) (आ) सर्वतः (असीदत्) सादयसि, सादयत्यवस्थापयति वा (विश्वा) सर्वाणि (भुवनानि) लोकान् (सम्राट्) यः सम्यग्राजते सः (विश्वा) अखिलानि (इत्) एव (तानि) एतानि (वरुणस्य) परमेश्वरस्य, सूर्य्यस्य, वायोर्वा (व्रतानि) शीलानि। अयं मन्त्रः (शत॰३.३.४.१-५) व्याख्यातः॥३०॥

    भावार्थः

    अत्र श्लेषालङ्कारः। पूर्वस्मान्मन्त्राद् ‘अपद्महि’ इति पदमनुवर्त्तते। परमेश्वरस्यैवैष स्वभावो यदिदं सर्वमभिव्याप्य रचयित्वा धरत्येवं सूर्य्यवाय्वोरपि प्रकाशधारणस्वभावोऽस्ति॥३०॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    अथेश्वरसूर्य्यवायुगुणा उपदिश्यन्ते ।।

    सपदार्थान्वयः

    हे जगदीश्वर ! यतो वृषभः श्रेष्ठः त्वमदित्याः पृथिव्यादेः त्वक् यस्त्वचति= संवृणोति स असि, अदित्यै पृथिव्यादिसृष्टये सद: स्थापनम् आसीद=आसादयसि, द्यां सूर्यादिकम् अस्भनात्=स्तभ्नासि, वरिमाणं वरस्य भावम् अन्तरिक्षम् अवकाशम् अमिमीत=निर्मिमीषे, सम्राट् यः सम्यग् राजते स सन् पृथिव्याः=अन्तरिक्षस्य अन्तरिक्षस्य=अवकाशस्य मध्ये विश्वा सर्वाणि भुवनानि लोकान् आसीदत्=आसादयसि। अस्मातानि=एतानिविश्वा=सर्वाणि अखिलानि वरुणस्य परमेश्वरस्य ते=तव इत्=एव व्रतानि शीलानि सन्तीति वयम् अपद्महि=विजानीयामेत्येकः॥ [सूर्यो वायुश्च] यो वृषभः श्रेष्ठ: सम्राट्=सूर्यो वायुश्च यः सम्यग्राजते स अदित्याः पृथिव्यादेः त्वक् यस्त्वचति=संवृणोति स असि=अस्ति, संवृणोत्यदित्यै पृथिव्यादिसृष्टये सदः स्थापनम् आसीद=आसादयति, द्यां प्रकाशम् अस्तभ्नात्=स्तभ्नाति धरति वा वरिमाणं वरस्य भावम् अन्तरिक्षम्=अवकाशम्अमिमीत=निर्मिमीते, पृथिव्याः=अन्तरिक्षस्य मध्ये अन्तरिक्षस्यावकाशस्य मध्ये विश्वा सर्वाणि भुवनानि लोकान् आसीदत्=आसादयति सर्वतः सादयत्यवस्थापयति वा तस्य तानि=एतानि विश्वा=सर्वाणि अखिलानि वरुणस्य=सूर्यस्य वायोश्चइत्=एव व्रतानि=शीलानि सन्तीति वयम् अपद्महीति द्वितीयः ।। ४ । ३० ।। [ अनुवृत्तिमाह--]

    पदार्थः

    (आदित्याः) पृथिव्यादे: (त्वक्) यस्त्वचति संवृणोति सः (असि) अस्ति वा । अत्र पक्षे सर्वत्र व्यत्ययः (अदित्यै) पृथिव्यादिसृष्टये (सदः) स्थापनम् (आ) समन्तात् (सीद) सादयति वा । अत्र व्यत्ययोऽन्तर्गतो ण्यर्थश्च (अस्तभ्नात्) स्तभ्नासि, स्तभ्नाति धरति वा । अत्र लडर्थे लङ् (द्याम्) सूर्यादिकं प्रकाशं वा (वृषभः) श्रेष्ठः (अन्तरिक्षम्) अवकाशम् (अमिमीत) निर्मिमीते । अत्रापि लडर्थे लुङ् (वरिमाणम्) वरस्य भावम् (पृथिव्याः) अन्तरिक्षस्यावकाशस्य मध्ये। पृथिवीत्यन्तरिक्षनामसु पठितम् ॥ निघं० १ ॥ ३ ॥ (आ) सर्वतः (आसीदत्) सादयसि सादयत्यवस्थापयति वा (विश्वा) सर्वाणि (भुवनानि) लोकान् (सम्राट् ) यः सम्यग्राजते सः (विश्वा) अखिलानि (इत्) एव (तानि) एतानि (वरुणस्य) परमेश्वरस्य, सूर्य्यस्य, वायोर्वा (व्रतानि) शीलानि ॥ अयं मंत्रः श० ३ ।३ ।४ ।१-५ व्याख्यातः ॥ ३०॥ [ ईश्वरः]

    भावार्थः

    अत्र श्लेषालङ्कारः॥ पूर्वस्मान्मत्राद् 'अपद्महि' इति पदमनुवर्त्तते । [हे जगदीश्वर! --पृथिव्याः=अन्तरिक्षस्य विश्वा भुवनान्यासीदत्=आसादयसि, अस्मात्तानि= एतानि......= ते=तव इत्=एव व्रतानि सन्ति] परमेश्वरस्यैतैष स्वभावो यदिदं सर्वमभिव्याप्य रचयित्वा धरत्येव सूर्यवाय्वोरपि प्रकाशधारणस्वभावोऽस्ति ।।४ ।३० ॥

    भावार्थ पदार्थः

    व्रतानि=स्वभावाः ॥

    विशेषः

    वत्सः। वरुण:=ईश्वरः, सूर्यो-वायुश्च ॥ पूर्वस्य स्वराड्याजुषी त्रिष्टुप्। अस्तभ्नादित्यन्तस्यार्षी त्रिष्टुप्। धैवतः

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    अगले मन्त्र में ईश्वर, सूर्य्य और वायु के गुणों का उपदेश किया है॥

    पदार्थ

    हे जगदीश्वर! जिससे (वृषभः) श्रेष्ठ गुणयुक्त (अदित्याः) पृथिवी के (त्वक्) आच्छादन करने वाले (असि) हैं, (अदित्यै) पृथिवी आदि सृष्टि के लिये (सदः) स्थापन करने योग्य (आसीद) व्यवस्था को स्थापन करते वा (द्याम्) सूर्य्य आदि को (अस्तस्नात्) धारण करते (वरिमाणम्) अत्यन्त उत्तम (अन्तरिक्षम्) अन्तरिक्ष को (अमिमीत) रचते और (सम्राट्) अच्छे प्रकार प्रकाश को प्राप्त हुए सब के अधिपति आप (पृथिव्याः) अन्तरिक्ष के बीच में (विश्वा) सब (भुवनानि) लोकों को (आसीदत्) स्थापन करते हो, इससे (तानि) ये (विश्वा) सब (वरुणस्य) श्रेष्ठरूप (ते) आपके (इत्) ही (व्रतानि) सत्य स्वभाव और कर्म हैं, ऐसा हम लोग (अपद्महि) जानते हैं॥१॥३०॥ जो (वृषभः) अत्युत्तम (सम्राट्) अपने आप प्रकाशमान सूर्य्य और वायु (अदित्याः) पृथिवी आदि के (त्वक्) आच्छादन करने वाले (असि) हैं, वा (अदित्यै) पृथिवी आदि सृष्टि के लिये (सदः) लोकों को (आसीद) स्थापन (द्याम्) प्रकाश को (अस्तभ्नात्) धारण (वरिमाणम्) श्रेष्ठ (अन्तरिक्षम्) आकाश को (अमिमीत) रचना और (पृथिव्याः) आकाश के मध्य में (विश्वा) सब (भुवनानि) लोकों को (आसीदत्) स्थापन करते हैं, (तानि) वे (विश्वा) सब (ते) उस (वरुणस्य) सूर्य्य और वायु के (इत्) ही (व्रतानि) स्वभाव और कर्म हैं, ऐसा हम लोग (अपद्महि) जानते हैं॥२॥३०॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार और पूर्व मन्त्र से ‘अपद्महि’ इस पद की अनुवृत्ति जाननी चाहिये। जैसा परमेश्वर का स्वभाव है कि सूर्य्य और वायु आदि को सब प्रकार व्याप्त होकर रच कर धारण करता है, इसी प्रकार सूर्य्य और वायु का भी प्रकाश और स्थूल लोकों के धारण का स्वभाव है॥३०॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    वरुण के व्रत

    पदार्थ

    १. गत मन्त्र का निर्द्वेषता व प्रेम के मार्ग पर चलनेवाला ‘वत्स’ सचमुच वसुओं को प्राप्त करता है। प्रभु उससे कहते हैं कि तू तो ( अदित्याः ) = अखण्डन की देवता = दिव्य गुणों की निर्मात्री अदिति का ( त्वक् असि ) = स्पर्श करनेवाला है या उसके संवरणवाला है, अर्थात् तूने अदिति को प्राप्त किया है। यह अदिति अखण्डन की देवता है, तेरा शरीर जहाँ रोगों से खण्डित नहीं होता वहाँ तेरा मन वासनाओं से दूषित नहीं होता। ( अदित्यै ) = इस अदीना देवमाता के लिए ( सदः ) = आसन [ seat ] बनकर ( आसीद ) = तू ठहर, विराजमान हो। तुझमें अदिति का प्रतिष्ठापन हो। तू अदिति का आधार हो। 

    २. इस अदिति के प्रतिष्ठापन से तूने ( द्याम् ) = मस्तिष्करूप द्युलोक को ( अस्तभ्नात् ) = थामा है। यह अदिति तेरे द्युलोक को थामे। तू ( वृषभः ) = पुरुषों में श्रेष्ठ हो। वृषभ बनकर ( अन्तरिक्षम् ) = हृदयान्तरिक्ष को ( अस्तभ्नात् ) = थाम तथा ( पृथिव्याः ) = इस पृथिवीरूप शरीर की ( वरिमाणम् ) = विशालता को ( अमिमीत ) = निर्मित कर, अर्थात् इस अदिति के द्वारा तेरा मस्तिष्क, हृदयान्तरिक्ष व शरीर सभी उत्तम बनें, तभी तो तू ‘वृषभ’ = श्रेष्ठ बनेगा। 

    ३. इस प्रकार श्रेष्ठ बनकर तू ( विश्वा भुवनानि ) = सब लोकों को ( सम्राट् ) = ज्ञान-ज्योति से दीप्त करता हुआ ( आसीदत् ) = ठहर। अपनी उन्नति में ही सन्तुष्ट न होकर तू सब लोकों के हित में प्रवृत्त हो और सर्वत्र ज्ञान का प्रसार करने का प्रयत्न कर। 

    ४. ( विश्व इत् तानि ) = बस, ये सभी सचमुच ( वरुणस्य व्रतानि ) = वरुण के व्रत हैं। इन व्रतों के पालन से ही मनुष्य वरुण = श्रेष्ठ बनकर उस वरुण = परमात्मा को पानेवाला बनता है।

    भावार्थ

    भावार्थ — १. हम अदिति के अधिष्ठान बनें, २. मस्तिष्क, हृदय व शरीर को स्वस्थ बनाएँ। ३. सब लोकों में ज्ञान का प्रसार करनेवाले बनें। ४. यही मार्ग है वरुण बनने का व प्रभु को प्राप्त करने का।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    राजा के रक्षा आदि कर्तव्य ।

    भावार्थ

    -हे राजन् ! तू ( अदित्याः ) अदिति पृथिवीस्थ प्रजा का ( त्वग् असि ) त्वचा के समान उसका रक्षक है। तू ( अदित्यै) अदिति पृथिवी के लिये (सदः ) गृह के समान शरण होकर ( आसीद ) विराज । ( वृषभः) वर्षणशील मेघ या सूर्य जिस प्रकार ( द्याम् अस्तभ्नात् )द्यौलोक को धारण करता है और ( अन्तरिक्षम् ) अन्तरिक्ष को भी व्याप्त करता है उसी प्रकार हे राजन् ! तू भी  ( वृषभः ) सर्वश्रेष्ठ प्रजा पर उनके काम्य सुखों की वर्षा करने वाला होकर राजा (द्याम् अन्तरिक्षम् अस्तभ्नात् ) द्यौ, आकाश और अन्तरिक्ष और उसमें होने वाले ऐश्वर्यों को अपने हस्तगत करे। और वही ( पृथिव्याः परिमाणम् ) पृथिवी के विशाल परिमाण को भी ( अमिमीत ) स्वयं मापले, उसका पूरा ज्ञान रखे। वही ( सम्राड् ) महाराजाओं का महाराजा, सम्राट् होकर ( विश्वा भुवनानि ) समस्त भुवनों पर ( आसीदत् ) अधिष्ठाता होकर रहे, उन पर अधिकार करे । ( वरुणस्य ) सर्वश्रेष्ठ राजा के ( तानि ) यही ( विश्वा ) सब नाना प्रकार के ( व्रतानि ) कर्तव्य है । 
    ईश्वर के पक्ष में- हे ईश्वर ! तू पृथ्वी का रक्षक है, द्यौ और अन्तरिक्ष में व्यापक उसको थामने वाला है । पृथिवी के विस्तार को जानता है । अन्तरिक्ष में समस्त भुवनों को स्थापित करता है। ये सब महान् कार्य उस परमेश्वर के ही हैं, दूसरे के नहीं ॥
    सूर्य-वायु के पक्ष में - वायु पृथ्वी का आवरण है । उसका घर सा है । सूर्य, द्यौ अन्तरिक्षस्थ पिण्डों को थामता और पृथ्वी को प्रकाशित करता है । सब भुवनों को स्थापित करता है । यही महान् परमेश्वर के महान कार्य हैं ।
     
     

    टिप्पणी

     ३० अग्निदेवता । द० । आमृषभो इति काण्व० ॥ १ आदित्या। २ आसीद।

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    कृष्णाजिनः सोमो वरुणश्च देवताः । ( १ ) स्वराड् याजुषी त्रिष्टुप् ,
     (२ ) विराडार्षी त्रिष्टुप् छन्द; ॥
     

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    अब ईश्वर, सूर्य्य और वायु के गुणों का उपदेश किया जाता है ।।

    भाषार्थ

    हे जगदीश्वर ! जिससे आप (वृषभः) श्रेष्ठ हैं और (आदित्यः) पृथिवी आदि को (त्वक्) आच्छादित करने वाले (असि) हो, (अदित्यै) पृथिवी आदि की सृष्टि के लिये (सदः) स्थापन करने योग्य व्यवस्था को (आसीद) स्थापित करते हो, (द्याम्) सूर्य आदि को (अस्तभनात्) धारण करते हो (वरिमाणम्) अति उत्तम (अन्तरिक्षम्) आकाश को (अमिमीत) बनाते हो (सम्राट्) सबके राजा होकर (पृथिव्याः) आकाश के मध्य में (विश्वा) सब (भुवनानि) लोकों को (आसीदत्) सब ओर से स्थापित करते हो । इसलिये (तानि) यह (विश्वा) सब (वरुणस्य) आप परमेश्वर के (इत्) ही (व्रतानि) स्वभाव हैं, ऐसा हम जानें । यह मन्त्र का पहला अर्थ है । [सूर्य और वायु] जो (वृषभ:) श्रेष्ठ (सम्राट्) भली भाँति स्वयं प्रकाशमान सूर्य और वायु (अदित्याः) पृथिवी आदि के (त्वक्) आच्छादित करने वाले (असि) हैं। (अदित्यै) पृथिवी आदि की सृष्टि के लिए (सद:) स्थापित किए लोकों को (आसीद) सब ओर से धारण करते हैं, (द्याम्) प्रकाश को (अस्तभ्नात्) धारण करते हैं (वरिमाणं) अति उत्तम (अन्तरिक्षम्) आकाश को (अमिमीत) बनाते हैं (पृथिव्याः) अवकाश के मध्य में (विश्वा) सब (भुवनानि) लोकों को (आसीदत्) सब ओर से स्थापित करते हैं; (तानि) यह (विश्वा) सब (वरुणस्य) सूर्य और वायु के (इत्) ही ( व्रतानि) स्वभाव हैं ऐसा हम जानें। यह मन्त्र का दूसरा अर्थ है ।। ४ । ३० ।।

    भावार्थ

    इस मन्त्र में श्लेष अलङ्कार है। पूर्व मन्त्र से ‘अपद्महि’ पद की अनुवृत्ति है। परमेश्वर का ही यह स्वभाव है कि वह इस सब संसार में व्यापक हो, इसको रच कर, इसे धारण कर रहा है, इसी प्रकार सूर्य और वायु का भी प्रकाश करना तथा लोकों को धारण करना स्वभाव है ।। ४ । ३० ।।

    प्रमाणार्थ

    (असि) अस्ति। इस मन्त्र में पक्ष में सर्वत्र पुरुष-व्यत्यय है। (सीद) सादयति। यहाँ पुरुष-व्यत्यय है और णिच् का अर्थ अन्तर्भावित है। (अस्तभनत्) स्तभ्नाति । यहाँ लट्-अर्थ में लङ् लकार है। (अमिमीत) निर्मिमीते। यहाँ भी लट्-अर्थ में लङ् लकार है। (पृथिव्याः) अन्तरिक्षस्य। 'पृथिवी' शब्द निघं० (१ । ३ ) मंं अन्तरिक्ष-नामों में पढ़ा है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० (३ । ३ । ४ । १-५) में की गई है । ४ । ३० ।। [ईश्वर]

    भाष्यसार

    १. ईश्वर के गुण-- जगदीश्वर सबसे उत्तम (श्रेष्ठ) है, वह पृथिवी आदि लोकों की त्वचा है, त्वचा के समान सब लोकों को आच्छादित किये हुए है, पृथिवी आदि की सृष्टि के लिये व्यवस्थाओं का स्थापक है, सूर्य आदि का स्तम्भक है, उत्तम आकाश का निर्माता है, वह सम्राट् बन कर आकाश के मध्य में सब लोकों को स्थापित करता है। यह सब परमेश्वर का व्रत है, शील है, स्वभाव है । २. सूर्य और वायु के गुण--सूर्य और वायु लोक के श्रेष्ठ सम्राट् हैं, लोक में यथावत् राजमान हैं, ये दोनों पृथिवी आदि लोकों की त्वचा हैं, त्वचा के समान पृथिवी आदि को आच्छादित कर रहे हैं, पृथिवी आदि की सृष्टि के लिये आधार बनते हैं, प्रकाश को धारण करते हैं, आकाश को बनाते हैं, आकाश के मध्य में सब लोकों को स्थापित किये रहते हैं। यह सब सूर्य और वायु का व्रत है, शील है, स्वभाव है । ३. अलङ्कार–-इस मन्त्र में श्लेष अलङ्कार होने से वरुण शब्द से ईश्वर, सूर्य और वायु अर्थ ग्रहण किया है ॥ ४ । ३० ।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. पूर्वीच्या मंत्रातील (अपद्महि) या पदाची अनुवृत्ती झालेली आहे, हे जाणावे. ज्याप्रमाणे परमेश्वर, सूर्य, वायू यांना उत्पन्न करून त्यात स्वाभाविक रीतीने व्याप्त आहे व त्यांना तो धारण करतो त्याप्रमाणेच सूर्य व वायूनेही प्रकाश व स्थूलगोलांना स्वाभाविक रीतीने धारण केलेले आहे.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    पुढील मंत्रात ईश्‍वर, सूर्य आणि वायू यांच्या गुणांविषयी सांगितले आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - हे जगदीश्‍वर, आपण (आदित्याः) पृथ्वीला (त्वक) शरिरास त्वचेप्रमाणे आच्छादन करणारे आहांत (पृथ्वीला जागृत करून) (असि) आहात. (वृषभः) श्रेष्ठगुणयुक्त आहात. आपणच (अदित्यै) पृथ्वी आदी सृष्टीस (सदः) स्थापन करणारे (आसीद) सृष्टीला व्यवस्था व नियमात चालविणारे आहात. (याम्) सूर्याला आपणच (अस्तभ्नात्) धारण केले आहे (वरिमाणम्) अत्यंत उत्तम अशा (अन्तरिक्षम्) अंतरीक्षाची (अमिमीत) रचना करणारे व (सम्राट) अत्यंत प्रकाशमय व सर्वांचे अधिपती आहात. आपणच (पृथिन्याः अंतरिक्षामधे (विश्‍वा) सर्व (भुवनानि) लोकांच्या गृह-तार्‍यांची (आसीदत्) स्थापना करणारे आहात (ते) (विश्‍वाः) सर्व सृष्टीरचनादी कार्य (वरूशस्य) आपल्या सारख्या श्रेष्ठाचे रूप आहेत (ते) आपले (इत) निशिचत (व्रतानि) सत्य स्वभाव आणि कर्म आहेत, असे आम्ही (अपद्महि) जाणतो व मानतो (सृष्टीचा रचविता, सूर्य, अंतरिक्ष, पृथ्वी आदी निर्माता व धारक ईश्‍वरच आहे, हा आमचा दृढ विश्‍वास आहे) ॥30॥^(वृषभः) श्रेष्ठ व (सम्राट) स्वतः प्रकाशमान असे जे सूर्य आणि वायु आहेत, ते (आदित्याः) पृथ्वी आदी नां (त्वक्) त्वचेप्रमाणे आच्छादित करणारे (असि) आहेत. तसेच (अदित्यै) पृथ्वी सहित सर्व (सदः) लोकांना योग्य स्थानी (आसीद) स्थापन करणारे व (धाम्) प्रकाश देणारे (बरिमाणम्) श्रेष्ठ (अन्तरिक्षम्) आकाशाची (अमिमीत) मोजमाप करून (पृथिन्याः) आकाशामधे (विश्‍वा) सर्व (भुवनानि) लोकलोकांतराना (आसीदत्) स्थापित करतात (म्हणजे स्थान वय कक्षेत ठेवतात) (तानि) ते (सर्व नियम, भ्रमण, कक्ष आदी) (ते) त्या (वरूरस्य) सूर्य आणि वायूचे (इत्) च निश्‍चयाने (व्रतामि) स्वभाव आणि कर्म आहेत, असे आम्ही लोक (अपद्महि) जाणतो (असा आमचा विश्‍वास आहे ॥2॥ ॥30॥

    भावार्थ

    भावार्थ - या मंत्रात श्‍लेषालंकार आहे. तसेच या मंत्रात या पूर्वीच्या मंत्रापासून (अपद्महि) या शब्दाची अनुवृत्ती केली आहे, असे जाणावे. ज्याप्रमाणे परमेश्‍वराचा स्वभाव आहे की सर्वत्र व्याप्त असून तो सूर्य आणि वायु आदींची रचना करतो व त्यांना धारण करतो, त्याच प्रमाणे सूर्य आणि वायु यांचाही स्वभाव असा आहे की ते लोक लोकांतराना प्रकाश देतात व त्यांना धारण करतात (स्वस्थितीत नियमित करतात) ॥30॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    O God, Thou art the protector of the Earth, O Mighty Lord, Thou fixed the Earth in its Orbit. Thou Controllest the Sun. Thou hast created the beautiful sky. O Lord of all, thou fixest in space all the worlds. All these are the works of Him alone, so do we know.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    Varuna, Lord of the universe and power of the sun and wind, you are the protective cover of the earth and the presiding presence of its order. Omnipotent Lord, you keep the heaven and the sky in position and maintain the excellence of life on earth. Glorious ruler of the world, you are the absolute centre and circumference of all the spheres of the universe, and all of them move in observance of the inexorable law of the divine power.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    You are the skin of the earth. (1) Be seated in the lap of the earth. (2) The powerful Lord keeps the sky and the interspace steady in their places. He has measured the expanse of the earth. He, the sovereign, has pervaded all the worlds. All these are the ordinances of the venerable Lord. (3)

    Notes

    Vrsabhah, powerful; also, श्रेष्ठ:, the best (Mahidhara); showerer. Varimanam, the expanse. Asidat, व्याप्नोति, pervades. Visva it tani, all those.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    অথেশ্বরসূর্য়্যবায়ুগুণা উপদিশ্যন্তে ॥
    পরবর্ত্তী মন্ত্রে ঈশ্বর সূর্য্য ও বায়ু ইত্যাদির গুণের উপদেশ করা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ–হে জগদীশ্বর! যদ্দ্বারা (বৃষভঃ) শ্রেষ্ঠ গুণযুক্ত আপনি (আদিত্যাঃ) পৃথিবীর (ত্বক্) আচ্ছাদনকারী (অসি) হন, (অদিত্যৈ) পৃথিবী ইত্যাদি সৃষ্টির জন্য (সদঃ) স্থাপন করিবার যোগ্য (আসীদ) ব্যাবস্থাকে স্থাপন করিতে অথবা (দ্যাম্) সূর্য্যাদি (অস্তভ্নাৎ) ধারণ করিতে (বরিমাণম্) অত্যন্ত উত্তম (অন্তরিক্ষম্) অন্তরিক্ষের (অমিমীত) রচনা করেন এবং (সম্রাট্) সম্যক্ প্রকার প্রকাশ প্রাপ্ত সকলের অধিপতি আপনি (পৃথিব্যাঃ) অন্তরিক্ষের মধ্যে (বিশ্বা) সকল (ভুবনানি) লোক-লোকান্তরকে (আসীদৎ) স্থাপন করেন ইহা দ্বারা (তানি) এই (বিশ্বাঃ) সকল (বরুণস্য) শ্রেষ্ঠ রূপ (তে) আপনারই (ব্রতানি) সত্য স্বভাব ও কর্ম এই রকম আমরা (অপদ্মহি) জানি ॥ ১ ॥ যে (বৃষভঃ) অত্যুত্তম (সম্রাট) স্বয়ং প্রকাশমান সূর্য্য ও বায়ু (অদিত্যাঃ) পৃথিবী ইত্যাদির (ত্বক্) আচ্ছাদনকারী (অসি) হন, বা (অদিত্যৈ) পৃথিবী ইত্যাদি সৃষ্টি হেতু (সদঃ) লোকগুলিকে (আসীদ) স্থাপন (দ্যাম্), প্রকাশকে (অস্তভ ্নাৎ) ধারণ (বরিমাণম্) শ্রেষ্ঠ (অন্তরিক্ষম্) আকাশকে (অভিমীত) রচনা এবং (পৃথিব্যাঃ) আকাশের মধ্যে (বিশ্বা) সকল (ভুবনানি) লোক সমুহকে (আসীদৎ) স্থাপন করেন (তানি) সেই (বিশ্বা) সকল (তে) সেই (বরুণস্য) সূর্য্য ও বায়ুরই (ব্রতানি) স্বভাব ও কর্ম এই রকম আমরা (অপদ্মহি) জানি ॥ ২ ॥ ৩০ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ–এই মন্ত্রে শ্লেষালঙ্কার এবং পূর্ব মন্ত্র হইতে (অপদ্মহি) এই পদের অনুবৃত্তি জানা উচিত । যেমন পরমেশ্বরের স্বভাব যে, সূর্য্য ও বায়ু ইত্যাদিকে সর্ব প্রকার ব্যাপ্ত হইয়া রচনা করিয়া ধারণ করেন এই প্রকার সূর্য্য ও বায়ুরও প্রকাশ ও স্থুল লোকসমূহ ধারণের স্বভাব ॥ ৩০ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    অদি॑ত্যা॒স্ত্বগ॒স্যদি॑ত্যৈ॒ সদ॒ऽআ সী॑দ ।
    অস্ত॑ভ্না॒দ্ দ্যাং বৃ॑ষ॒ভোऽঅ॒ন্তরি॑ক্ষ॒মমি॑মীত বরি॒মাণ॑ম্পৃথি॒ব্যাঃ ।
    আऽসী॑দ॒দ্বিশ্বা॒ ভুব॑নানি স॒ম্রাড্ বিশ্বেত্তানি॒ বরু॑ণস্য ব্র॒তানি॑ ॥ ৩০ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    অদিত্যাস্ত্বগসীত্যস্য বৎস ঋষিঃ । বরুণো দেবতা । পূর্বস্য স্বরাড্ য়াজুষী ত্রিষ্টুপ্ ছন্দঃ । অস্তভ্নাদিত্যন্তস্যার্ষী ত্রিষ্টুপ্ ছন্দঃ ।
    ধৈবতঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top