Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 4

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 4/ मन्त्र 10
    ऋषिः - आङ्गिरस ऋषयः देवता - यज्ञो देवता छन्दः - निचृत् आर्षी जगती,साम्नी त्रिष्टुप् स्वरः - निषादः
    138

    ऊर्ग॑स्याङ्गिर॒स्यूर्ण॑म्रदा॒ऽऊर्जं॒ मयि॑ धेहि। सोम॑स्य नी॒विर॑सि॒ विष्णोः॒ शर्मा॑सि॒ शर्म॑ यज॑मान॒स्येन्द्र॑स्य॒ योनि॑रसि सुऽस॒स्याः कृ॒षीस्कृ॑धि। उच्छ्र॑यस्व वनस्पतऽऊ॒र्ध्वो मा॑ पा॒ह्यꣳह॑स॒ऽआस्य य॒ज्ञस्यो॒दृचः॑॥१०॥

    स्वर सहित पद पाठ

    ऊर्क्। अ॒सि॒। आ॒ङ्गि॒र॒सि॒। ऊर्ण॑म्रदा॒ इत्यूर्ण॑ऽम्रदाः। ऊर्ज॑म्। मयि॑। धे॒हि॒। सोम॑स्य। नी॒विः। अ॒सि॒। विष्णोः॑। शर्म॑। अ॒सि॒। शर्म॑। यज॑मानस्य। इन्द्र॑स्य। योनिः॑। अ॒सि॒। सु॒स॒स्या इति॑ सुऽस॒स्याः। कृ॒षीः। कृ॒धि॒। उत्। श्र॒य॒स्व॒। व॒न॒स्प॒ते॒। ऊ॒र्ध्वः। मा॒। पा॒हि॒। अꣳह॑सः। आ। अ॒स्य। य॒ज्ञस्य॑। उ॒दृच॒ इत्यु॒त्ऽऋचः॒ ॥१०॥


    स्वर रहित मन्त्र

    ऊर्गस्याङ्गिरस्यूर्णम्रदा ऊर्जं मयि धेहि । सोमस्य नीविरसि विष्णोः शर्मासि शर्म यजमानस्येन्द्रस्य योनिरसि सुसस्याः कृषीस्कृधि । उच्छ्रयस्व वनस्पत ऊर्ध्वा मा पाह्यँहस आस्य यज्ञस्योदृचः ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    ऊर्क्। असि। आङ्गिरसि। ऊर्णम्रदा इत्यूर्णऽम्रदाः। ऊर्जम्। मयि। धेहि। सोमस्य। नीविः। असि। विष्णोः। शर्म। असि। शर्म। यजमानस्य। इन्द्रस्य। योनिः। असि। सुसस्या इति सुऽसस्याः। कृषीः। कृधि। उत्। श्रयस्व। वनस्पते। ऊर्ध्वः। मा। पाहि। अꣳहसः। आ। अस्य। यज्ञस्य। उदृच इत्युत्ऽऋचः॥१०॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 4; मन्त्र » 10
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    स शिल्पविद्यो यज्ञः कीदृशोऽस्तीत्युपदिश्यते॥

    अन्वयः

    हे वनस्पते विद्वंस्त्वं याङ्गिरस्यूर्णम्रदा ऊर्क् शिल्पविद्यास्ति, योर्जं दधाति, या सोमस्य नीविरस्ति, या विष्णोर्यजमानस्येन्द्रस्य योनिरस्ति। याऽस्योदृचो विष्णोर्यज्ञस्य शर्म सुखकारिकास्ति, तामाधेहि। सुसस्याः कृषीस्कृधि कुरु कारय वोर्ध्वं मामुच्छ्रयस्व सुसस्याः कृषीश्चांहसो मां पाहि, विमानादिषु यानेषु या वनस्पतिरूर्ध्वं स्थाप्यते तमप्युच्छ्रयस्व॥१०॥

    पदार्थः

    (ऊर्क्) पराक्रमान्नादिप्रदा शिल्पविद्या (असि) अस्ति। अत्र सर्वत्र व्यत्ययः (आङ्गिरसि) याङ्गिरीभिरग्न्यादिभिर्निर्वृत्ता सिद्धा सा [शिल्पविद्या᳕। ऊवटमहीधराभ्यामिदं निघातत्वात् सम्बोधनान्तं पदमबुद्ध्वा व्याख्यातमत एतयोः स्वरज्ञानमपि नास्त्यर्थज्ञानस्य तु का कथा? (ऊर्णम्रदाः) ऊर्णमाच्छादनं मृद्नन्ति संत्वेषन्ति यया सा (ऊर्जम्) पराक्रममन्नादिकं वा (मयि) शिल्पिनि (धेहि) दधाति (सोमस्य) उत्पन्नस्य पदार्थसमूहस्य (नीविः) या नितरां व्ययति संवृणोति। नौ व्यो यलोपः [पूर्वस्य च दीर्घः᳕। (उणा॰४.१३७) इत्यौणादिकसूत्रेण व्येञ् संवरण इत्यस्मादिण् प्रत्ययः, स च डित्, डित्त्वादाकारलोपः। यलोपस्तु सूत्रेणैव पूर्वपदस्य च दीर्घत्वम् (असि) अस्ति (विष्णोः) शिल्पविद्याव्यापकस्य विदुषः सकाशात् प्राप्यम् (शर्म) सुखम् (असि) अस्ति (शर्म) सुखम् (यजमानस्य) शिल्पक्रियाविदः (इन्द्रस्य) परमैश्वर्य्येण युक्तस्य योजकस्य वा (योनिः) निमित्तम् (असि) भवति (सुसस्याः) शोभनानि सस्यानि धान्यादीनि याभ्यस्ताः (कृषीः) कर्षन्ति विलिखन्ति याभिः क्रियाभिस्ताः। अत्र कःकरत्करति॰। (अष्टा॰८.३.५०) इति विसर्जनीयस्य सत्वम् (कृधि) कुरु, कारय वा (उत्) उत्कृष्टार्थे (श्रयस्व) सेवस्व, सेवते वा (वनस्पते) वनानां विद्याप्रकाशकानां पतिः पालयिता तत्सम्बुद्धौ, वृक्षावयवो वा (ऊर्ध्वः) ऊर्ध्वं स्थित ऊर्ध्वं स्थापितो वा (मा) माम् (पाहि) रक्ष, रक्षति वा (अंहसः) पापात् तत्फलाद् दुःखाद्वा (आ) समन्तात् (अस्य) प्रत्यक्षमनुष्ठीयमानस्य (यज्ञस्य) शिल्पविद्यासाध्यस्य (उदृचः) उक्तार्थस्य। अयं मन्त्रः (शत॰३.२.१.१४-३५) व्याख्यातः॥१०॥

    भावार्थः

    मनुष्यैर्विद्वद्भ्यः शिल्पविद्यां साक्षात्कृत्यैतां प्रचार्य्य सर्वे मनुष्याः समृद्धाः कार्य्याः॥१०॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    स शिल्पविद्यो यज्ञः कीदृशोस्तीत्युपदिश्यते ॥

    सपदार्थान्वयः

    हे वनस्पते! वनानां=विद्याप्रकाशकानां पतिः=पालयिता तत्सबुद्धौ, विद्वंस्त्वं याऽऽङ्गिरसियाङ्गिरीभिरग्न्यादिभिर्निवृत्ता=सिद्धा सा, ऊर्णम्रदाः ऊर्णम्=आच्छादानं मृद्नन्ति=सन्त्वेषन्ति यया सा, ऊर्क्=शिल्पविद्या पराक्रमान्नादिप्रदा शिल्पविद्या [असि]=अस्ति या ऊर्जं पराक्रममन्नादिकं वा [मयि] शिल्पिनि [धेहि]=दधाति, या सोमस्य उत्पन्नस्य पदार्थसमूहस्य नीविः या नितरां व्ययति=संवृणोति[असि] =अस्ति । या विष्णो: शिल्पविद्याव्यापकस्य विदुषः सकाशात् प्राप्यंयजमानस्य शिल्पक्रियाविदः इन्द्रस्य परमैश्वर्येण युक्तस्य योजकस्य वा [शर्म] सुखं योनिः निमित्तं [असि]=अस्ति भवति । या अस्य प्रत्यक्षमनुष्ठीयमानस्य उदृचः उक्तार्थस्य [उत्कृष्टा अधीताः प्रत्यक्षीकृता ऋचो यस्मिंस्तस्य] विष्णो: शिल्पविद्याव्यापकस्य विदुषः सकाशात् प्राप्यं यज्ञस्य शिल्पविद्यासाध्यस्य शर्म=सुखकारिका (सुखम्)[असि]=अस्ति तामाधेहि समन्ताद् दधाति। सुसस्याः शोभनानि सस्यानि=धान्यादीनि=याभ्यस्ताः, कृषीः कर्षन्ति=विलिखन्ति याभिः क्रियाभिस्ताः कृधि=कुरु कारय वा, [ऊर्ध्व:] ऊर्ध्वम् ऊर्ध्वं स्थित ऊर्ध्वं स्थापितो वा मामुच्छ्रयस्व उत्कृष्टं सेवस्व सेवते वा । सुसस्याः शोभनानि सस्यानि=धान्यादीनि याभ्यस्ताः कृषीः कर्षन्ति=विलिखन्ति याभिः क्रियाभिस्ताः च अंहसः पापात्तत्फलाद् दुःखाद्वा [भा] मां पाहि रक्ष रक्षतिवा। विमानादिषु यानेषु यो [वनस्पते] वनस्पतिः वृक्षावयवम् ऊर्ध्वं स्थाप्यते तमप्युच्छ्रयस्व सेवस्व सेवते वा ।। ४ । १० ।। [हे वनस्पते विद्वांस्त्वं.........ऊर्क्=शिल्पविद्या [असि] अस्ति......तमाधेहि, सुसस्याः कृषी: कृधि=कुरु कारय वा]

    पदार्थः

    ( ऊर्क्) पराक्रमान्नादिप्रदा शिल्पविद्या (असि) अस्ति। अत्र सर्वत्र व्यत्ययः (आङ्गिरस) याङ्गिरीभिरग्न्यादिभिर्निर्वृत्ता=सिद्धा सा । ऊवटमहीधराभ्यामिदं निघातत्वात् संबोधनान्तं पदमबुद्ध्वा व्याख्यातमत एतयो: स्वरज्ञानमपि नास्त्यर्थज्ञानस्य तु का कथा? (ऊर्णम्रदाः) ऊर्णमाच्छादनं मृद्नन्ति मृदन्ति संत्वेषन्ति यया सा (ऊर्जम्) पराक्रममन्नादिकं वा (मयि) शिल्पिनि (धेहि) दधाति (सोमस्य) उत्पन्नस्य पदार्थ- समूहस्य (नीविः) या नितरां व्ययति=संवृणोति । नौ व्योर्यलोपः ॥ उ० ४ ।१४१ ॥ इत्यौणादिकसूत्रेण व्येञ्संवरण इत्यस्मादिण् प्रत्ययः । स च डित् । डित्वादाकारलोपः। यलोपस्तु सूत्रेणैव पूर्वपदस्य च दीर्घत्वम् (असि) अस्ति (विष्णोः) शिल्पविद्याव्यापकस्यविदुषः सकाशात् प्राप्यम् (शर्म) सुखम् (असि) अस्ति (शर्म) सुखम् (यजमानस्य) शिल्पक्रियाविदः (इन्द्रस्य) परमैश्वर्येण युक्तस्य योजकस्य वा (योनिः) निमित्तम् (असि) भवति (सुसस्याः) शोभनानि सस्यानि=धान्यादीनि यास्यास्ताः (कृषी:) कर्षन्ति=विलिखन्ति याभिः क्रियाभिस्ताः। अत्र कः करत् करति०॥ अ० ८।३।५० ॥ इति विसर्जनीयस्य सत्यम् (कृधि) कुरु, कारय वा (उत्) उत्कृष्टार्थे (श्रयस्व) सेवस्व, सेवते वा (वनस्पते) वनानां=विद्याप्रकाशकानां पतिः=पालयिता तत्संबुद्धौ वृक्षावयवो वा (ऊर्ध्वः) ऊर्ध्वं स्थित ऊर्ध्वं स्थापितो वा (मा) माम् (पाहि) रक्ष, रक्षति वा (अंहसः) पापात्तत्फलाद् दुःखाद्वा (आ) समन्तात् (अस्य) प्रत्यक्ष-मनुष्ठीयमानस्य (यज्ञस्य) शिल्पविद्यासाध्यस्य (उदृचः) उक्तार्थस्य ॥ अयं मंत्रः श० ३ । २ । १ । १४-३५ व्याख्यातः ।। १० ।।

    भावार्थः

    मनुष्यैर्विद्वद्भ्यः शिल्पविद्यां साक्षात्कृत्यैतां प्रचार्य्यं सर्वे मनुष्याः समृद्धाः कार्याः।। ४ । १० ।।

    विशेषः

    अंगिरस।यज्ञः=स्पष्टम् । कृधीत्यन्तस्य निचृदार्षी जगती । निषादः । उच्छ्रयस्वेत्यस्य साम्नी त्रिष्टुप्।धैवतः।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    वह शिल्पविद्या यज्ञ कैसा है, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

    पदार्थ

    हे (वनस्पते) प्रकाशनीय विद्याओं का प्रचार करने वाले विद्वान् मनुष्य! तू जो (आङ्गिरसि) अग्नि आदि पदार्थों से सिद्ध की हुई (ऊर्णम्रदाः) आच्छादन का प्रकाश वा (ऊर्क्) पराक्रम तथा अन्नादि को करने वाली शिल्पविद्या (असि) है अथवा जो (ऊर्जम्) पराक्रम वा अन्न आदि को धारण करती (असि) है, जो (सोमस्य) उत्पन्न पदार्थ समूह का (नीविः) संवरण करने वाली (असि) है, जो (विष्णोः) शिल्पविद्या में व्यापक बुद्धि (यजमानस्य) शिल्पक्रिया को जानने वाले (इन्द्रस्य) परमैश्वर्य्ययुक्त मनुष्य के (शर्म) सुख का (योनिः) निमित्त (असि) है, जो (अस्य) इस (उदृचः) ऋचाओं के प्रत्यक्ष करने वाले (यज्ञस्य) शिल्पक्रिया-साध्य यज्ञ की (शर्म) सुख कराने वाली (असि) है, उसको (मयि) शिल्पविद्या को जानने की इच्छा करने वाले मुझ में (आ धेहि) अच्छे प्रकार धारण कर (सुसस्याः) उत्तम-उत्तम धान्य उत्पन्न करने वा (कृषीः) खेती वा खेंचने वाली क्रियाओं को (कृधि) सिद्ध कर, (ऊर्ध्वः) ऊपर स्थित होने वाले (मा) मुझ को (उच्छ्रयस्व) उत्तम धान्यवाली खेती का सेवन कराओ और (अंहसः) पाप वा दुःखों से (पाहि) रक्षा कर, जो विमान आदि यानों और यज्ञ में (वनस्पते) वृक्ष की शाखा ऊँची स्थापन की जाती है, उस को भी (उच्छ्रयस्व) उपयोग में लाओ॥१०॥

    भावार्थ

    मनुष्यों को विद्वानों के सकाश से शिल्पविद्या का साक्षात्कार और प्रचार करके सब मनुष्यों को समृद्धियुक्त करना चाहिये॥१०॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    ज्ञान व श्रद्धापूर्वक क्रियमाण यज्ञ

    पदार्थ

    १. पिछले मन्त्र में ऋक् और साम के—विज्ञान व श्रद्धा के शिल्पी बनने का उल्लेख था। विज्ञान व श्रद्धा से की जानेवाली यज्ञरूप क्रिया का प्रस्तुत मन्त्र में वर्णन है। विज्ञान व श्रद्धा का सम्पादन करके यह यज्ञ में प्रवृत्त होता है और कहता है कि हे यज्ञ! तू ( ऊर्क् असि ) = मेरे जीवन में बल व प्राण का सञ्चार करनेवाला है। यज्ञियवृत्ति विलास की विरोधिनी वृत्ति है और मनुष्य को विलास से ऊपर उठाकर बल व प्राणशक्ति से परिपूर्ण करती है। ( आङ्गिरसी ) = तू मेरे अङ्ग-प्रत्यङ्ग को रसमय कर डालती है। ( ऊर्णम्रदाः ) = [ ऊर्ण् आच्छादने, मृद् to crush ] तू मुझे असुरों के आक्रमण से सुरक्षित करनेवाली है और मेरे काम-क्रोधादि शत्रुओं को कुचल डालनेवाली है। ( ऊर्जं मयि धेहि ) = तू मुझमें बल व शक्ति का आधान कर। 

    २. हे यज्ञ! तू ( सोमस्य ) = सोम की ( नीविः ) = ग्रन्थि ( असि ) = है, सोमशक्ति को शरीर में सुरक्षित रखनेवाली है। यज्ञ की भावना के साथ विलास की भावनाएँ रहती ही नहीं, अतः मनुष्य की यज्ञ की भावना शरीर में इन सोमकणों के बन्धन का कारण बनती है और ( विष्णोः शर्म असि ) = तू उस व्यापक परमात्मा के आनन्द को देनेवाली है। यज्ञिय पुरुष का स्नेह व्यापक हो जाता है। इसे सबमें प्रभु का दर्शन होता है और यह उस व्यापक प्रभु की प्राप्ति के आनन्द का अनुभव करता है। सोम = वीर्य की रक्षा इस सोम = प्रभु के दर्शन का कारण है ही। 

    ३. ( यजमानस्य शर्म ) = यजमान के सुख का हेतु यह यज्ञ ( इन्द्रस्य योनिः असि ) = परमात्मा की योनि है, उत्पत्ति-स्थान है, अर्थात् इन यज्ञों में ही प्रभु का दर्शन होता है। 

    ४. यह यज्ञ जहाँ प्रभु का दर्शन करानेवाला होता है वहाँ ( सुसस्याः ) = उत्तम अन्नोंवाली ( कृषीः ) = खेतियों को ( कृधि ) = करता है। यज्ञों से सूक्ष्मकणों में विभक्त हुए-हुए घृत व औषधद्रव्य होनेवाली वृष्टि की बूँदों के कण बनते हैं और इनसे उत्पन्न सस्य के एक-एक कण के केन्द्र में घृत होता है। 

    ५. हे ( वनस्पते ) = [ वन सम्भक्तौ ] सम्भजनीय—सेवनीय उत्तम अन्नादि के रक्षक यज्ञ! तू ( उच्छ्रयस्व ) = मेरे जीवन में उन्नत स्थान में स्थित हो। ( ऊर्ध्वः ) = उच्च स्थान में स्थित हुआ तू ( मा ) = मुझे ( अंहसः ) = पापों व कष्टों से ( पाहि ) = बचा। ( अस्य यज्ञस्य ) = इस जीवन-यज्ञ की ( उदृचः ) = [ उत् out ] अन्तिम ऋचा तक, अर्थात् जीवन-यज्ञ की समाप्ति तक प्रभुकृपा से मेरा जीवन यज्ञमय बना रहे। मेरे जीवन में यज्ञ को सर्वप्रथम स्थान प्राप्त हो।

    भावार्थ

    भावार्थ — ‘यज्ञिय भावना’ आसुर भावनाओं को नष्ट करके हमारे जीवन को शक्तिशाली बनाती है, सोमकणों की रक्षा के द्वारा प्रभु-प्राप्ति के योग्य बनाती है, हमारी कृषियों को उत्तम अन्नवाला भी ये यज्ञ ही बनाते हैं।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    बल, शरण, और कृषि की प्रार्थना ।

    भावार्थ

    हे (अंग़िरसि) अंगिरस् आदित्य या अग्नि से उत्पन्न होने वाली पृथिवी ! तू (ऊर्णम्रदा उर्ग् असि ) ऊर्णे = आच्छादन, अन्धकार का नाश करने वाली, प्रकाशरूप ( उर्ग् असि) बलरूप है । अथवा उनके समान कोमल, होकर भी बड़ी बलवती है । तू ( मयि ऊर्जं धेहि ) मुझ में बल या अन्नादि पदार्थ प्रदान कर । तू ( सोमस्य ) सर्वप्रेरक आदित्य या पर्जन्य की (नीवि: ) अच्छी प्रकार लाकर एकत्र करने वाली ( असि ) है । (विष्णो ) व्यापक जल का ( शर्म्म असि ) शरण, आश्रय स्थान है और (यजमानस्य  शर्म ) यज्ञ करने वाले पुरुष या इस महान् जलवृष्टि द्वारा अन्नोत्पादन करने वाले यज्ञपति का भी ( शर्म ) शरण या आश्रय है । ( इन्द्रस्य योनिः असि ) हे सूर्य के किरण ! ( इन्द्रस्य ) ऐश्वर्यशील मेघ की तू ( योनिः ) उत्पत्ति स्थान है । हे पुरुष ! तू हमारे ( कृषी: ) खेतियों को ( सुसम्याः ) उत्तम सस्य से युक्त ( कृधि ) कर । हे ( वनस्पते ) वनस्पते ! सेवन करने योग्य जल आदि पदार्थों के पालक पर्जन्य । तू ( उत् श्रयस्व ) ऊपर आ । ( ऊर्ध्वः ) ऊंचा होकर ( अस्यै यज्ञस्य उदृचः आ ) इस यज्ञ की समाप्ति पर्यन्त ( अंहसः पाहि ) पाप से रक्षा कर । 

    मेखला पक्ष में- हे अंगिरसि, विद्वानों की रची मेखले ! तू बलरूप है, मुझे बल दे । सोम-ब्रह्मचारी या वीयें की रक्षिका ग्रन्थि है ।| विष्णु व्यापक वेद और यजमान आत्मा की शरण है । इन्द्र=आचार्य की 'योनि' उत्पादक है । हे दण्ड ! तू आ । मेरे व्रत की समाप्ति तक तू मेरी रक्षा कर ॥ 

    शिल्पविद्या पक्ष में-हे वनस्पते विद्वन् ! जो ( अंगिरसी) विद्वानों द्वारा उत्पादित ( उर्णम्रदा ) प्रकाशकारिणी ( ऊर्क् ) अन्नोत्पादक बलवती शिल्प विद्या है वह मुझे बल दे । वह ( सोमस्य नीविः ) नाना पदार्थों की आश्रय है । ( विष्णोः ) विद्वान् को सुखकारी है । ऐश्वर्यवान् होने का कारण है । उसके बल पर उत्तम सम्पन्न खेतियों को पैदा कर । हे विद्वन् ! तू स्वयं उन्नति कर । हमें पापफल दुःख से बचा । इस उत्तम यज्ञ की पूर्ति कर ॥ 
     

    टिप्पणी

    १० -- ०ऊर्जं मेयच्छ्र । इति काण्व० । यज्ञो देवता । द० ॥ १ ऊर्गस्या
    । २ उच्छ्रयस्व।

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    आंगिरस ऋषयः। यज्ञो मेखला नीविः वासः कृष्णा विषाणा दण्डश्च यज्ञो वा देवता। (१) निचृदार्षी, निषादः, (२) साम्नी त्रिष्टुप् । धैवतः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    वह शिल्पविद्या यज्ञ कैसा है ।।

    भाषार्थ

    हे (वनस्पते) विद्या को प्रकाशित करने वालों के पालक विद्वान्! तुम जो (आङ्गिरसि) अग्नि आदि पदार्थों से सिद्ध (ऊर्णम्रदाः) ऊर्ण अर्थात् आच्छादन को हटाने वाली (ऊर्क्) पराक्रम और अन्न आदि प्रदान करने वाली शिल्प विद्या [असि] है और जो (ऊर्जम्) पराक्रम और अन्नादि को [मयि] मुझ शिल्पकार में [धेहि] धारण करती है तथा (सोमस्य) उत्पन्न हुए पदार्थों को (नीवि:) ढकने वाली (असि) है। और जो (विष्णो:) शिल्पविद्या में व्यापक विद्वानों से प्राप्त करने योग्य है, (यजमानस्य) शिल्पक्रिया जानने वाले (इन्द्रस्य) परमैश्वर्य से युक्त मनुष्यों को [शर्म] सुख उत्पन्न करने वाली (योनिः) कारण [असि] है। और जो (अस्य) इस प्रत्यक्ष अनुष्ठान किये जाने वाले (उदृचः) ऋचाओं को उत्तमता से प्रत्यक्ष करने वाले (विष्णोः) शिल्पविद्या में व्यापक विद्वान से प्राप्त करने योग्य है तथा (यज्ञस्य) शिल्प विद्या से साध्य यज्ञ के लिये (शर्म) सुखकारक [असि] है उस विद्या को (आधेहि) सब ओर से धारण करते हो। (सुसस्याः) उत्तम-उत्तम धान्य आदि को उत्पन्न करने वाली तथा (कृषी:) भूमि का विलेखन करने वाली क्रियाओं को (कृधि) कर और करवा। (ऊर्ध्व:) ऊपर बैठे वा बैठाये हुए आप (उच्छ्रयस्व) मेरा सेवन अच्छी प्रकार करो। (सुसस्याः) उत्तम-उत्तम धान्य आदि उत्पन्न करने वाली तथा (कृषी:) भूमि का विलेखन करने वाली क्रियाओं से (अंहसः) पाप और उसके फल दुःख से ([मा] पाहि) मेरी रक्षा करो। विमान आदि यानों में जो [वनस्पते] वृक्ष की शाखा ऊपर रखी जाती है उसका भी (उच्छ्रयस्व) उत्तम रीति से सेवन करो ।। ४ । १० ।।

    भावार्थ

    मनुष्य विद्वानों से शिल्पविद्या का साक्षात्कार करके और इसका प्रचार कर सब मनुष्यों को समृद्ध बनावें ।। ४ । १० ।।

    प्रमाणार्थ

    (असि) अस्ति । इस मन्त्र में 'असि' पद पर सर्वत्र व्यत्यय है । (नीवि:) यह शब्द 'नौ व्योर्यलोपः’ (उणा० ४ । १४१) सूत्र से संवरण-अर्थ वाली 'व्येञ्' धातु से 'इण्' प्रत्यय करने और उसके 'डित्' होने से आकार का लोप होकर सिद्ध होता है। यहाँ धातु का ‘य’ लोप इसी सूत्र तथा पूर्वपद को दीर्घ है। (कृषीस्कृधि) यहाँ 'कः करत् करतिः' (अ० ८ । ३ । ५०) सूत्र से विसर्ग को सकार आदेश है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० (३ । २ । १ । १४-३५) में की गई है ।। ४ । १० ।।

    भाष्यसार

    शिल्पविद्या रूपी यज्ञ कैसा है--अग्नि आदि से सिद्ध होने वाला, अज्ञान के आच्छादन को हटाने वाला, पराक्रम और अन्न आदि को देने वाला, उत्पन्न हुये सब पदार्थों को नियम में बांधने वाला है। विद्या-प्रकाशकों के स्वामी विद्वान् लोग शिल्पी जनों में इस शिल्प-यज्ञ का आधान करते हैं। यह शिल्पविद्या इसके पारंगत विद्वानों से प्राप्य है। स्वयं परमैश्वर्य से युक्त तथा अन्यों को परमैश्वर्य से युक्त करने वाले शिल्प क्रिया के ज्ञाता विद्वानों के लिए यह सुख का साधन है । इस शिल्प विद्या से उत्तम धान्य आदि देने वाले कृषि आदि कर्मों को करें क्योंकि कृषि आदि कर्म पाप और उसके दुःख रूप फल से रक्षा करते हैं। शिल्पविद्या के द्वारा विमान आदि में स्थापित की हुई वनस्पति (लकड़ी से बने यन्त्र) का सेवन करें, उनसे उपयोग लेवें ।। ४ । १० ।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    माणसांनी विद्वानांच्या संगतीने (शिल्प विद्या, शिल्पक्रिया जाणून) यज्ञ, कृषी, विमान इत्यादी पदार्थांचे प्रत्यक्ष दर्शन करून त्यांचा प्रसार करावा व माणसांना समृद्ध करावे.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    हा शिल्पविद्या यज्ञ कसा आहे, पुढील मंत्रात हा विषय विशद केला आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - (वनस्पते) शोध व नूतन आविष्करणास योग्य अशा ज्या विद्या किंवा ज्ञान आहे, त्या विद्यांचा प्रकाश व विकास करणार्‍या हे विद्वान (ज्ञानी वैज्ञानिका) (आङ्गिरसि) अग्नी आदी पदार्थांच्या साह्याने गुणांचे ज्ञान प्राप्त करून (ऊर्णम्म्रदाः) काही दोष व अवगुण असतील त्यांना दूर करून व (ऊर्स) पराक्रम तसेच अन्न-उत्पादनाची वृद्धी करणारी जी शिल्पविद्या (असि) आहे अथवा जी शिल्पविद्या बल आणि अन्नादींना धारण करीत (असि) असते तसेच जी शिल्पविद्या (सोमस्य) उत्पादित पदार्थांचे (नीवि) संरक्षण व संवर्धन करणारी आहे, त्याचप्रमाणे जी शिल्प विद्या (विष्णोः) गतिमान बुद्धी व विचारांना प्रेरणा देते (यजमानस्य) व सिद्धान्तांच्या कृती व व्यवहाराचे ज्ञान देते. (इन्द्रस्थ) परमोच्च ऐश्‍वर्याने युक्त अशा मनुष्याच्या बुद्धिमत्तेचे (योनिः) जी कारण (असि) आहे. तसेच जी शिल्पविद्या (अस्य) या (उद्दचः) ऋचांच्या अर्थांचे दर्शन घडविणारी आहे. (यज्ञस्य) शिल्प विद्येचे यंत्र-तंत्र कार्यपद्धती सांगणारी आहे (शर्म) व सुखदायक (असि) आहे. असे इतके अतिउपकारक लाभ देणार्‍या शिल्पविद्येला ज्ञान घेण्यास मी उत्सुक आहे (मयि) माझ्यासारख्या जिज्ञासू व्यक्तीस (आघेहि) ती शिल्पविद्या व कृती शिकविण्यासाठी व माझा स्वीकार कर. या शिल्पविद्येद्वारे (सुसस्याः) उत्कृष्ट धान्य उत्पन्न करण्यासाठी (कृषीः) व आकर्षण करणार्‍या यंत्रांचा (म्हणजे सिंचन पद्धतींचा) (कृधि) शोध नवा. (उर्ध्वः) उत्कर्ष व उन्नतीची कामना करणार्‍या (मा) मला (व माझ्यासारख्या कृषीशील जनांना) (उच्छ्रयस्व) उत्तम धान्य देणार्‍या शेतीचे ज्ञान दे. तसेच (अंहसः) पाप आणि दुःख यांपासून माझे व सर्वांचे (पाहि) रक्षण कर. विमान आदी यानांमधे जे उंच व मोठे यंत्रादी वापरले जातात वा यज्ञामधे (वनस्पते) वृक्षाची जी उंच शाखा उभी केली जाते, त्याचाही (कृषी आदी विद्यांच्या प्रगतीसाठी) (उच्छ्रयस्व) उचित उपयोग कर. (विद्यावान ज्ञानी वैज्ञानिकांनी अग्नी आदी पदार्थच्या योग्य गुणांचा ज्ञान प्राप्त करावा. शिल्प विद्येचे विज्ञानाचे, यंत्र तंत्र विकसित करावे. वेदमंत्रात सांगितलेल्या ज्ञान व कृतीची माहिती निष्ठेने मिळवावी व त्यापासून कृषी व मंत्रालयाचा विकास करून त्याद्वारे सर्वांना उपकृत करावे. विमानादी गतिशील यान-वाहनादीचा उपयोगही सर्वांसाठी उपकारक होईल, असाच करावा. हा एवढा गहन संदेश वेदमंत्रात दिला असून स्वामी दयानंद सरस्वती यांनी मंत्रातील तो अर्थ व्यक्त करून सर्वांना सांगितला आहे) ॥10॥

    भावार्थ

    भावार्थ - मनुष्यांनी विद्वानांच्या सहवासात राहून शिल्पविद्येचे ज्ञान मिळवावे व त्याचा प्रसार करून सर्व मनुष्यांना सुखी व समृद्ध केले पाहिजे ॥10॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    O learned person, may mechanical science, perfected by the application of fire, the giver of light, bestow strength on me. It is the guardian of manifold objects, giver of happiness to the learned, the mechanic, and the source of prosperity, make the crops produce abundant grain through its aid. O learned person, depend on thyself for advancement. Protect me from the misery of sin. Accomplish this yajna with the recitation of vedic texts.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    You are technology, giver of wealth and power, realized with the energy of fire (heat), revealer of the secrets of energy and cover of safety for the creations of power. Give me energy and power. You are the source of comfort and prosperity, gifted by yajna created by the man of knowledge, meant for the people devoted and dedicated to yajna by the grace of Indra. Increase and multiply the products of agriculture. Herbs and trees, grow and increase. Nourish, protect and help me to grow and rise high. Nourish and protect the man of yajna who has realized the mysteries of the power of the divine knowledge of nature. Save us from sin and evil.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    You, soft as wool, are the vigour of the austere. Bestow vigour on me. (1) You are the girdle of the blissful Lord. (2) You are the shelter of the sacrifice. Give shelter to the sacrificer. (3) You are the origin of rain. (4) Make our agriculture yielding abundant grains. (5) Grow up, O plant, and spread. Protect me from evil till the last hymn of this sacrifice. (6)

    Notes

    According to the ritualists, a girdle is addressed here. Urk, vigour. Aügirasi, belonging to the austere ones. Nivih, garment-knot; girdle. Visaoh, of the sacrifice. Indrasyn youih, origin of rain. Asya, зт IF, till (the end) of it.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    স শিল্পবিদ্যো য়জ্ঞঃ কীদৃশোऽস্তীত্যুপদিশ্যতে ॥
    সেই শিল্পবিদ্যা যজ্ঞ কেমন, এই বিষয়ের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ- হে (বনস্পতে) প্রকাশনীয় বিদ্যাসকলের প্রচারকারী বিদ্বান্ মনুষ্য ! তুমি যে (অঙ্গিরসি) অগ্নি ইত্যাদি পদার্থ দ্বারা সিদ্ধ কৃত (ঊর্ণম্রদাঃ) আচ্ছাদানের প্রকাশ অথবা (ঊর্ক্) পরাক্রম তথা অন্নাদি করিবার শিল্পবিদ্যা (অসি) আছে অথবা যাহা (ঊর্জম্) পরাক্রম বা অন্নাদিকে ধারণ করে, যা (সোমস্য) উৎপন্ন পদার্থসমূহের (নীবিঃ) সংবরণকারিনী (অসি), (বিষ্ণোঃ) শিল্পবিদ্যায় ব্যাপক বুদ্ধি (য়জমানস্য) শিল্পক্রিয়ার জ্ঞাতা (ইন্দ্রস্য) পরমেশ্বর্য্যযুক্ত মনুষ্যের (শর্ম) সুখের (য়োনিঃ) নিমিত্ত (অসি) আছে, যাহা (অস্য) এই (উদৃচঃ) ঋচাগুলিকে প্রত্যক্ষকারী (য়জ্ঞস্য) শিল্পক্রিয়া-সাধ্য যজ্ঞের (শর্ম) সুখ কারিণী (অসি) হয় তাহাকে (ময়ি) শিল্পবিদ্যা জানিতে ইচ্ছুক আমাতে (আ ধেহি) সম্যক্ পূর্বক ধারণ করিয়া (সুমস্যাঃ) উত্তম-উত্তম ধান্য উৎপন্ন করিতে বা (কৃষীঃ) কৃষি অথবা আকর্ষণকারী ক্রিয়াগুলিকে (কৃধি) সিদ্ধ করিয়া (ঊর্ধ্বঃ) উপর স্থিত হওয়া (মা) আমাকে (উচ্ছয়স্ব) উত্তম ধান্যযুক্ত কৃষির সেবন করাও এবং (অংহসঃ) পাপ বা দুঃখ হইতে (পাহি) রক্ষা কর । যে বিমানাদি যানসকল ও যজ্ঞে (বনস্পতে) বৃক্ষের শাখা উচ্চে স্থাপন করা হয় উহাও (উচ্ছ্রয়স্ব) কাজে লাগাও ॥ ১০ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- মনুষ্যদিগকে বিদ্বান্দিগের সামীপ্যে সাক্ষাৎকার ও প্রচার করিয়া সকল মনুষ্যকে সমৃদ্ধিযুক্ত করা উচিত ॥ ১০ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    ঊর্গ॑স্যাঙ্গির॒সূ্যর্ণ॑ম্রদা॒ऽঊর্জং॒ ময়ি॑ ধেহি । সোম॑স্য নী॒বির॑সি॒ বিষ্ণোঃ॒ শর্মা॑সি॒ শর্ম॑ য়জ॑মান॒স্যেন্দ্র॑স্য॒ য়োনি॑রসি সুস॒স্যাঃ কৃ॒ষীস্কৃ॑ধি । উচ্ছ্র॑য়স্ব বনস্পতऽঊ॒র্ধ্বো মা॑ পা॒হ্যꣳহ॑স॒ऽআऽস্য য়॒জ্ঞস্যো॒দৃচঃ॑ ॥ ১০ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    ঊর্গসীত্যস্যাঙ্গিরস ঋষয়ঃ । য়জ্ঞো দেবতা । কৃধীত্যন্তস্য নিচৃদার্ষী জগতী ছন্দঃ । নিষাদঃ স্বরঃ । উচ্ছ্রয়স্বেত্যস্য সাম্নী ত্রিষ্টুপ্ ছন্দঃ ।
    ধৈবতঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top