Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 4

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 4/ मन्त्र 20
    ऋषिः - वत्स ऋषिः देवता - वाग्विद्युतौ देवते छन्दः - साम्नी जगती,भूरिक् आर्षी उष्णिक् स्वरः - निषादः
    104

    अनु॑ त्वा मा॒ता म॑न्यता॒मनु॑ पि॒ताऽनु भ्राता॒ सग॒र्भ्योऽनु॒ सखा॒ सयू॑थ्यः। सा दे॑वि दे॒वमच्छे॒हीन्द्रा॑य॒ सोम॑ꣳ रु॒द्रस्त्वा॑वर्त्तयत् स्वस्ति सोम॑सखा॒ पुन॒रेहि॑॥२०॥

    स्वर सहित पद पाठ

    अनु॑। त्वा॒। मा॒ता। म॒न्य॒ता॒म्। अनु॑। पि॒ता। अनु॑। भ्राता॑। सग॑र्भ्य॒ इति॒ सऽग॑र्भ्यः। अनु॑। सखा॑। सयू॑थ्य॒ इति॒ सऽयू॑थ्यः। सा। दे॒वि॒। दे॒वम्। अच्छ॑। इ॒हि॒। इन्द्रा॑य। सोम॑म्। रु॒द्रः। त्वा॒। आ। व॒र्त्त॒य॒तु॒। स्व॒स्ति॑। सोम॑स॒खेति॒ सोम॑ऽसखा। पुनः॑। आ। इ॒हिः॒ ॥२०॥


    स्वर रहित मन्त्र

    अनु त्वा माता मन्यतामनु पितानु भ्राता सगर्भ्या नु सखा सयूथ्यः । सा देवि देवमच्छेहीन्द्राय सोमँ रुद्रस्त्वा वर्तयतु स्वस्ति सोमसखा पुनरेहि ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    अनु। त्वा। माता। मन्यताम्। अनु। पिता। अनु। भ्राता। सगर्भ्य इति सऽगर्भ्यः। अनु। सखा। सयूथ्य इति सऽयूथ्यः। सा। देवि। देवम्। अच्छ। इहि। इन्द्राय। सोमम्। रुद्रः। त्वा। आ। वर्त्तयतु। स्वस्ति। सोमसखेति सोमऽसखा। पुनः। आ। इहिः॥२०॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 4; मन्त्र » 20
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    पुनस्ते कीदृश्यावित्युपदिश्यते॥

    अन्वयः

    हे मनुष्य! यथा रुद्रः परमेश्वरो विद्वान् वा वर्त्तयतु, यां वाणीं विद्युतं सोमं देवं स्वस्ति सुखं यस्मा इन्द्राय आ वर्त्तयतु, सा सोमसखा देवि वाग्विद्युद्वा देवं विद्वांसमेति, तथैव त्वं तस्मै पुनरच्छेहि, पुनः पुनः समन्तात् सम्यग्रीत्या प्राप्नुहि। एतद्विद्यां ग्रहीतुं त्वा त्वां मातानुमन्यतां पितानुमन्यतां सगर्भ्यो भ्राताऽनुमन्यतां सयूथ्यः सखाऽनुमन्यतां त्वं च त्वा तां पुनः पुनः पुरुषार्थेनैहि प्राप्नुहि॥२०॥

    पदार्थः

    (अनु) अन्यभावे (त्वा) त्वाम् (माता) जननी (मन्यताम्) विज्ञापयतु स्वीकुरुताम् (अनु) पुनरर्थे (पिता) जनकः (अनु) पश्चादर्थे। अन्विति सादृश्यापरभावम् (निरु॰१.३) (भ्राता) बन्धुः (सगर्भ्यः) समानश्चासौ गर्भः सगर्भस्तस्मिन् भवः। अत्र सगर्भसयूथसनुताद्यन्। (अष्टा॰४.४.११४) इति सूत्रेण भवार्थे यन् प्रत्ययः (अनु) आनुकूल्ये (सखा) मित्रः (सयूथ्यः) समानश्चासौ यूथः समूहस्तस्मिन् भवः। पूर्वसूत्रेणास्य सिद्धिः (सा) पूर्वोक्ता (देवि) देदीप्यमाना (देवम्) परमेश्वरं विद्यायुक्तं शुद्धव्यवहारं वा (अच्छ) सम्यग्रीत्या (इहि) जानीहि प्राप्नुहि वा (इन्द्राय) परमैश्वर्य्यप्राप्तये (सोमम्) उत्तमपदार्थसमूहम् (रुद्रः) परमेश्वरः। चतुश्चत्वारिंशद्वर्षकृतब्रह्मचर्यो विद्वान् वा (त्वा) ताम् (आ) समन्तात् (वर्त्तयतु) प्रवृत्तं कारयतु (स्वस्ति) शोभनमस्ति यस्मिन् प्राप्तव्ये तत्सुखम्। स्वस्तीति पदनामसु पठितम्। (निघं॰५.५) (सोमसखा) सोमः परमेश्वरः सोमविद्याविन्मनुष्यो वा सखा सुहृद्यस्य सः (पुनः) पश्चात् (आ) समन्तात् (इहि) प्राप्नुहि प्राप्नोति वा। अयं मन्त्रः (शत॰३.२.४.२०-२१) व्याख्यातः॥२०॥

    भावार्थः

    अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। मनुष्यैः परस्परमेवं वर्त्तितव्यं यथा धर्म्मात्मा विदुषी माता धर्म्मात्मा विद्वान् पिता भ्राता मित्रादयश्च सत्ये व्यवहारे प्रवर्तेरँस्तथैव पुत्रादिभिरप्यनुवर्तितव्यम्। यथा च विद्वांसो धार्मिका पुत्रादयो धर्मे व्यवहारे प्रवर्तेरँस्तथैव मात्रादिभिरप्यनुष्ठातव्यमित्येवं सर्वैः परस्परं वर्त्तित्वाऽऽनन्दितव्यम्॥२०॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    पुनस्ते कीदृश्यावित्युपदिश्यते॥

    सपदार्थान्वयः

    हे मनुष्य! यथा रुद्रः=परमेश्वरो विद्वान् वा परमेश्वरः, चतुश्चत्वारिंशद्वर्षकृतब्रह्मचर्यो विद्वान् वा वर्त्तयतु प्रवृत्तं कारयतु, यां वाणीं विद्युतं सोमम् उत्तम पदार्थसमूहं देवं परमेश्वरं विद्यायुक्तं शुद्धव्यवहारं वा, स्वस्ति=सुखं शोभनमस्ति यस्मिन् प्राप्तव्ये तत्सुखं, यस्मा इन्द्राय परमैश्वर्यप्राप्तये आवर्त्तयतु समन्तात् प्रवृत्तं कारयतु, या सोमसखा सोम:=परमेश्वरःसोमविद्याविन्मनुष्यो वा सखा=सुहृद्यस्य सः [सा] पूर्वोक्ता देवि=वाग् विद्युद् वा देदीप्यमाना देवं=विद्वांसं परमेश्वरं विद्यायुक्तं शुद्धव्यवहारं वा एति, तथैव त्वं तस्मै पुनरच्छेहि=पुनः पुनः समन्तात् सम्यग्रीत्या प्राप्नुहि पश्चात् सम्यग्रीत्या जानीहि प्राप्नुहि वा । एतद्विद्यां ग्रहीतुं त्वा=त्वां माता जननी अनुमन्यताम् अन्यभावेन विज्ञापयतु स्वीकुरुतां, पिता जनकः अनुमन्यतां पुनः विज्ञापयतु स्वीकुरुतां, सगर्भ्यः समानश्चासौ गर्भः सगर्भस्तस्मिन् भवः भ्राता बन्धुः अनुमन्यतां पश्चाद् विज्ञापयतु स्वीकुरुतां, सयूथ्यः समानश्चासौ यूथः=समूहस्तस्मिन् भवः सखा मित्र: अनुमन्यताम् अनुकूलं विज्ञापयतु स्वीकुरुतां, त्वं च त्वा=एतां पुनः पुनः पुरुषार्थेनैहि=प्राप्नुहि, समन्तात् प्राप्नुहि (प्राप्नोति वा) ।। ४ । २०।। [एतद्विद्यां ग्रहीतुं त्वा=त्वां माता, पिता, सगर्भ्यो भ्राता, सयूथ्यः सखाऽनुमन्यताम् त्वं च त्वा=एतां पुनः पुनः पुरुषार्थेनैहि]

    पदार्थः

    (अनु) अन्यभावे (त्वा) त्वाम् (माता) जननी (मन्यताम् ) विज्ञापयतु स्वीकुरुताम् (अनु) पुनरर्थे (पिता) जनकः (अनु) पश्चादर्थे । अन्विति सादृश्यापरभावम् ॥ निरु० १ ।३ ॥ (भ्राता) बन्धुः (सगर्भ्यः) समानश्वासौ गर्भ: सगर्भस्तस्मिन्भवः । अत्र सगर्भसयूथसनुताद्यन् ॥ अ० ॥ ४ ॥ ४ । ११४ ।। इति सूत्रेणभवार्थे यन्प्रत्यय: (अनु) आनुकूल्ये (सखा) मित्र: (सयूथ्यः) समानश्चासौ यूथः समूहस्तस्मिन् भवः । पूर्वसूत्रेणास्य सिद्धि: (सा) पूर्वोक्ता (देवि) देदीप्यमाना (देवम्) परमेश्वरं विद्यायुक्तं शुद्धव्यवहारं वा (अच्छ) सम्यग्रीत्या (इहि) जानीहि प्राप्नुहि वा (इन्द्राय) परमैश्चर्य्यप्राप्तये (सोमम्) उत्तमपदार्थसमूहम् (रुद्रः) परमेश्वरः। चतुश्चत्वारिंशद्वर्षकृतब्रह्मचर्यो विद्वान् वा (त्वा) ताम् (आ) समन्तात् (वर्त्तयतु) प्रवृत्तं कारयतु (स्वस्ति) शोभनमस्ति यस्मिन् प्राप्तव्ये तत्सुखम् । स्वस्तीति पदनामसु पठितम् ॥ निघं. ५ । ५ ॥ (सोमसखा) सोमः=परमेश्वरः सोमविद्याविन्मनुष्यो वा सखा=सुहृद्यस्य सः (पुनः) पश्चात् (आ) समन्तात् (इहि) प्राप्नुहि प्राप्नोति वा ॥ अयं मंत्रः श० ३।२।४।२०-२१ व्याख्यातः ॥ २०॥

    भावार्थः

    अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः।। मनुष्यैः परस्परमेव वर्त्तितव्यं--यथा धर्मात्मा विदुषी माता, धर्मात्मा विद्वान् पिता, भ्राता, मित्रादयश्च सत्ये व्यवहारे प्रवर्तेरँस्तथैव पुत्रादिभिरप्यनुवर्तितव्यम् । यथा च विद्वांसो धार्मिकाः पुत्रादयो धर्मे व्यवहारे प्रवर्तेरँस्तथैव मात्रादिभिरप्यनुष्ठातव्यमित्येवं सर्वैः परस्परं वार्त्तित्वऽऽनन्दितव्यम् ॥ 4 । 20॥

    भावार्थ पदार्थः

    माता=धर्मात्मा विदुषी माता। पिता=धर्मात्मा विद्वान्पिता ।।

    विशेषः

    वत्स । वाग्विद्युतौ=वाणी विद्युच्च ॥ पूर्वार्द्धस्य साम्नी जगती । निषादः । उत्तरार्द्धस्य भुरिगार्ष्युष्णिक् । ऋषभः ।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    फिर वह वाणी और बिजुली कैसी हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

    पदार्थ

    हे मनुष्य! जैसे (रुद्रः) परमेश्वर वा ४४ चवालीस वर्ष पर्यन्त अखण्ड ब्रह्मचर्य्याश्रम सेवन से पूर्ण विद्यायुक्त विद्वान् (त्वा) तुझको जिस वाणी वा बिजुली तथा (सोमम्) उत्तम पदार्थसमूह और (स्वस्ति) सुख को (इन्द्राय) परमैश्वर्य्य की प्राप्ति के लिये (आवर्त्तयतु) प्रवृत्त करे और जो (सा) वह (सोमसखा) विद्याप्रकाशयुक्त वाणी और (देवि) दिव्यगुणयुक्त बिजुली (देवम्) उत्तम धर्मात्मा विद्वान् को प्राप्त होती है, वैसे उसको तू (पुनः) बार-बार (अच्छ) अच्छे प्रकार (इहि) प्राप्त हो और इसको ग्रहण करने के लिये (त्वा) तुझ को (माता) उत्पन्न करने वाली जननी (अनुमन्यताम्) अनुमति अर्थात् आज्ञा देवे, इसी प्रकार (पिता) उत्पन्न करने वाला जनक (सगर्भ्यः) तुल्य गर्भ में होने वाला (भ्राता) भाई और (सयूथ्यः) समूह में रहने वाला (सखा) मित्र ये सब प्रसन्नता पूर्वक आज्ञा देवें, उसको तू (पुनरेहि) अत्यन्त पुरुषार्थ करके बारं-बार प्राप्त हो॥२०॥

    भावार्थ

    इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। प्रश्नः—मनुष्यों को परस्पर किस प्रकार वर्त्तना चाहिये? उत्तरः—जैसे धर्मात्मा, विद्वान्, माता, पिता, भाई, मित्र आदि सत्यव्यवहार में प्रवृत्त हों, वैसे पुत्रादि और जैसे विद्वान् धार्मिक पुत्रादि धर्मयुक्त व्यवहार में वर्त्तें, वैसे माता पिता आदि को भी वर्त्तना चाहिये॥२०॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    सोमसखा का समावर्त्तन

    पदार्थ

    १. गत मन्त्र में वर्णित वेदवाणी के अध्ययन के लिए जब विद्यार्थी आचार्यकुल में जाता है तब कहीं माता-पिता आदि का मोह उसके मार्ग में प्रतिबन्धक न हो जाए, अतः कहते हैं कि २. वेदवाणी के अध्ययन के लिए जाते हुए ( त्वा ) = तुझे ( माता ) = माता ( अनुमन्यताम् ) =  अनुमति दे। ( पिता अनुमन्यताम् ) = पिता भी अनुमति दें। ( सगर्भ्यः भ्राता ) = सहोदर भाई ( अनुमन्यताम् ) = अनुकूल मति दे। ( सयूथ्यः सखा ) = समान यूथ में रहनेवाला, एक ही पार्टी में रहनेवाला साथी भी ( अनुमन्यताम् ) = वेदाध्ययन के लिए जाने की स्वीकृति दे, अर्थात् उसे आचार्यकुल में शिक्षा प्राप्ति के लिए जाने की सभी स्वीकृति दें। सारा वातावरण उसके अनुकूल हो। 

    ३. सबकी अनुमति से आचार्यकुल में जाकर यह वेदाध्ययन करता है और वेदवाणी को ही सम्बोधित करके कहता है कि हे ( देवि ) = ज्ञान का प्रकाश देनवाली वेदवाणि! ( सा ) = वह तू ( देवम् अच्छ ) = उस प्रभु की ओर ( इहि ) = [ गमय ] हमें प्राप्त करा। तेरे ज्ञान-प्रकाश को प्राप्त करके हम प्रभु का ज्ञान व दर्शन करनेवाले बन सकें। ( इन्द्राय ) = इस परमैश्वर्यशाली प्रभु की प्राप्ति के लिए ( सोमम् ) = सोम को, वीर्यशक्ति को ( इहि ) = [ गमय ] प्राप्त करा, क्योंकि इस सोम की रक्षा के बिना हम वेदवाणी को समझ न पाएँगे। ज्ञानाङ्गिन का ईंधन यह सोम ही है। 

    ४. हे वेदवाणि! ( रुद्रः ) = [ रुत् र ] ज्ञानोपेदश को देनेवाला आचार्य ( त्वा ) = तेरा ( आवर्तयतु ) =  आवर्तन कराए। आचार्य से कराया गया आवर्तन ही हमें वेदवाणी का आधिपत्य प्राप्त कराता है। इस आवर्तन के बिना हम वेद को समझ नहीं सकते। ( स्वस्ति ) = इस अध्ययन से हमारा कल्याण हो, हमारा जीवन उत्तम बने। 

    ५. प्रभु इस वेदाध्ययन करनेवाले ‘वत्स’ से कहते हैं कि ( सोमसखा ) = सोम का मित्र बनकर, वीर्यशक्ति का रक्षक बनकर ( पुनः एहि ) = तू फिर अपने घर ब्रह्मलोक को प्राप्त कर। अथवा माता-पिता आदि ही वेदाध्ययन के लिए जाने की अनुमति देते हुए कहते हैं कि सोमसखा बनकर तूने फिर आना। वस्तुतः यही लौटना तो वैदिक संस्कृति में ‘समावर्त्तन’ है। सोमसखा ही ब्रह्मचारी है। वह आचार्यकुल से लौटकर अपने ज्ञान व आचरण से सबका प्रिय बनता है और इस प्रकार सचमुच ‘वत्स’ नामवाला होता है।

    भावार्थ

    भावार्थ — हम माता-पितादि की स्वीकृति से आचार्यकुल में जाएँ। वहाँ वेदाध्ययन करके अपने जीवन को उत्तम बनाकर पुनः वापस आएँ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    विद्युत् का वर्णन

    भावार्थ

    हे चितिशक्ते या वाक्शक्ते ! ( त्वा ) तुझे ( माता ) पदार्थों का प्रमाणों द्वारा ज्ञान करने वाला पुरुष या आत्मा ( अनुमन्यताम् ) अपने अनुकूल ज्ञान कार्य में प्रेरित करे ( पिता ) तेरा पालक पिता (भ्राता) तेरा पोषक भ्राता ( सगर्भ्यः ) एक ही शरीर रूप गर्भ में विद्यमान ( सयूथ्या ) इन्द्रियों और अमुख्य प्राणों के यूथ में विद्यमान ( सखा) तेरे ही समान ज्ञान करने में सामर्थ, प्राण, मन और अन्तःकरण सत्र ( अनु, अनु, अनु ) तेरे अनुकूल होकर, यथार्थ रूपसे ठीक २ ( मन्यताम् ) ज्ञान करें। हे ( देवि ) प्रकाशमयि देवि ! सब इन्द्रियों को चेतनांश और प्राण प्रदान करने वाली ! तू ( इन्द्राय ) इन्द्रियों के प्रवर्तक आत्मा के विशेष सुख के लिये ( सोमम् ) सबके प्रेरक ( देवम् ) परम प्रकाशमय उपास्यदेव परमेश्वर को ( अच्छेहि ) प्राप्त हो । (त्वा) तुझको (रूद्रः ) सबको रुलाने वाला प्राण (त्वा ) तुझको प्रेरित करे और हे जीव ! तू ( सोमसखा ) सोम उस सर्वोत्पादक परमेश्वर का मित्र होकर या उसके समान शुद्ध बुद्ध मुक्त आनन्दमय होकर ( पुनः ) फिर मुक्ति काल समाप्त होने पर ( एहि ) इस संसार में आ ॥ 
    अथवा - उपासक मोक्षाभिलाषी के लिये कहा गया है कि-- ब्रह्म के मार्ग में जाने के लिये मुझे तेरी माता, तेरे पिता तेरे ( सगर्भ्यः भ्राता ) सहोदर भाई, एक श्रेणी के मित्र अनुमति दें और हे देवि ब्रह्म- विधे ! तू ( इन्द्राय सोम देवमच्छा इति ) परमैश्वर्य प्राप्ति के लिये देव सोम विद्वान् को प्राप्त हो । ( रुद्रः त्वा वर्तयतु ) हे देवि विद्ये ! तुमको रुव नैष्टिक ब्रह्मचारी ग्रहण करे। हे पुरुष ! या हे विद्ये ! तू ( सोमसखा ) ईश्वर की सहवर्ती होकर हमें पुनः प्राप्त हो ॥ 

    विद्युत् पक्ष में-- माता उत्पादक कला, पिता पालक यन्त्र, भ्राता पोषक या धारक यन्त्र जो तुझे अपने गर्भ में ग्रहण कर सके, ( सयूथ्यः सखा ) समान रूप से तुझे अपने से पृथक् करने वाला आकाश भीतरी पोलयुक्त पात्र में सब अनुकूल रूप में तेरा स्तम्भन करें।

    टिप्पणी

     १ अनु त्वा। २ सा देवि।

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    सोमक्रयणीवाग् विद्युत्च देवते । { १ ) साम्नी जगती । निषादः स्वरः ।
    ( २ ) भुरियार्षी उष्णिक् , ऋषभः स्वरः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    फिर वह वाणी और बिजुली कैसी हैं, इस विषय का उपदेश किया है ।।

    भाषार्थ

    हे मनुष्य ! जैसे (रुद्रः) परमेश्वर अथवा चवालीस (४४) वर्ष ब्रह्मचर्य पालन करने वाला विद्वान् (वर्तयतु) प्रेरणा करे, जिस वाणी, विद्युत् और (सोमम्) उत्तम पदार्थों को (देवम्) परमेश्वर वा विद्या से युक्त शुद्ध व्यवहार को (स्वस्ति) उत्तम सुख को जिस (इन्द्राय) परम ऐश्वर्य की प्राप्ति के लिए (आवर्त्तयतु) सब प्रकार प्रेरणा करे, और जिससे (सोमसखा) परमेश्वर वा सोम विद्या को जानने वाला मनुष्य मैत्री करता है वह [सा] पूर्वोक्त (देवि) प्रकाशमान वाणी और विद्युत् (देवम्) परमेश्वर वा विद्या युक्त शुद्ध व्यवहार वाले विद्वान् को प्राप्त होती है वैसे तू उसे (पुनः) बार-बार (अच्छ) उत्तम रीति से (इहि) जान वा प्राप्त कर । इस विद्या को ग्रहण करने के लिए [त्वा] तुझे (माता) तेरी जननी (अनुमन्यताम् ) स्वयं समझावे एवं स्वीकृति देवे (पिता) तेरा पिता (अनुमन्यताम्) शिक्षा और स्वीकृति देवे, (सगर्भ्यः) उसी गर्भ से उत्पन्न हुआ अर्थात् सगा (भ्राता) भाई (अनुमन्यताम्) बतलावे और स्वीकृति देवे। (सयूथ्यः) उसी यूथ अर्थात् समूह में रहने वाला (सखा) मित्र ( अनुमन्यताम् ) तेरे अनुकूल होकर तुझे कहे और स्वीकृति देवे और तू (त्वा) इस विद्या को बार-बार पुरुषार्थ करके (ऐहि) सब ओर से प्राप्त कर ।। ४ । २० ।।

    भावार्थ

    इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमा अलङ्कार है । सब मनुष्य परस्पर ऐसे व्यवहार करें--जैसे धर्मात्मा विदुषी माता, धर्मात्मा विद्वान् पिता, भाई और मित्र आदि सत्य व्यवहार में प्रवृत्त रहें वैसे पुत्र आदि भी उनका अनुकरण करें । और--जैसे विद्वान् धार्मिक पुत्र आदि धर्मयुक्त व्यवहार में प्रवृत्त हों वैसे ही माता आदि भी उनका अनुसरण करें, इस प्रकार सब परस्पर बर्ताव करके आनन्द में रहें ।। ४ । २० ।।

    प्रमाणार्थ

    (अनु) निरु० (१ । ३) में 'अनु' उपसर्ग का अर्थ "सादृश्य और अपर भाव (पश्चात्)" है (सगर्भ्यः) यह शब्द 'सगर्भसयूथसनुताद्यन् ( अ. ४ । ४ । ११४) सूत्र से 'सगर्भ' शब्द से 'भव' अर्थ में 'यन्' प्रत्यय करने पर सिद्ध है। (स्वस्ति) यह शब्द निघं० (५ । ५) में पद-नामों में पढ़ा है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० (३ । २ । ४ । २०–२१) में की गई है ।। ४ । २० ।।

    भाष्यसार

    १. वाणी कैसी है--वाणी की प्राप्ति के लिये रुद्र अर्थात् परमेश्वर अथवा ४४ वर्ष का रुद्र विद्वान् ब्रह्मचारी प्रेरणा करता है तथा उत्तम पदार्थ, परमेश्वर, विद्यायुक्त शुद्ध व्यवहार, उत्तम सुख और परम ऐश्वर्य की प्राप्ति के लिए भी प्रेरणा करता है। परमेश्वर और सोमविद्या का विद्वान् जिसके सखा हैं, वह हार्दिक भावों को प्रकाशित करने वाली वाणी परमेश्वर को प्राप्त कराती है, विद्यायुक्त शुद्ध व्यवहार से सुभूषित करती है। २. विद्युत कैसी है--वाणी के समान विद्युत् विद्या की प्राप्ति के लिए भी रुद्र अर्थात् परमेश्वर अथवा विद्वान् रुद्र ब्रह्मचारी प्रेरणा देता है। तथा उत्तम पदार्थ, परमेश्वर, विद्यायुक्त शुद्ध व्यवहार, उत्तम सुख और परम ऐश्वर्य की प्राप्ति के लिये भी प्रेरणा करता है। परमेश्वर और सोमविद्या का ज्ञाता विद्वान् विद्युत्-विद्या के मित्र हैं। यह विद्युत् सब पदार्थों को प्रदीप्त करने वाला है। परमेश्वर और विद्यायुक्त शुद्ध व्यवहार की प्राप्ति का साधन है। ३. वाणी और विद्युत्-विद्या की प्राप्ति के लिए अनुमति-- इस वाणी तथा विद्युत् विद्या को ग्रहण करने के लिये धर्मात्मा विदुषी माता, धार्मिक विद्वान् पिता, भाई तथा मित्र आदि सभी लोग अपने पुत्र आदिकों को स्वीकृति प्रदान करें । ४. अलङ्कार--मन्त्र में उपमावाचक 'इव' आदि शब्द लुप्त हैं इसलिये वाचकलुप्तोपमा अलङ्कार है। उपमा यह है कि जैसे धर्मात्मा विदुषी माता, तथा धार्मिक विद्वान् पिता आदि विद्या प्राप्ति रूप धर्मयुक्त सत्य व्यवहार में प्रवृत्त हों, वैसे पुत्र आदि भी प्रवृत्त रहा करें और जैसे पुत्र आदि धर्मयुक्त व्यवहार में प्रवृत्त रहें वैसे माता-पिता आदि भी धर्म-व्यवहार में प्रवृत्त रहा करें ।। ४ । २० ।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    या मंत्रात वाचक लुप्तोपमालंकार आहे. प्रश्न ः माणसांनी परस्पर वर्तन कसे करावे? उत्तर ः जसे धर्मात्मा, विद्वान, माता, पिता, बंधू, मित्र इत्यादी सत्य व्यवहाराने वागतात तसेच पुत्र इत्यादींनीही वागावे व विद्वान धार्मिक पुत्र जसा धार्मिक व्यवहार करतो तसे माता व पिता यांनीही वागावे.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    पुढील मंत्रात पुन्हा वाणी व विद्युत याविषयीच कथन केले आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - हे मनुष्या, (रूद्रः) परमेश्वर अथवा 44 चवेचाळीस वर्षापर्यंत अखंड ब्रह्मचर्याश्रमाचे पालन करून पूर्णविद्यायुक्त झालेल्या हे विद्वान महोदय, (त्वा) वाणी व विद्युत या दोन शक्ती तुला उत्तम पदार्थाच्या व प्राप्तीसाठी तसेच (स्वस्ति) सुखाच्या व (इन्द्राय) परमेश्‍वराच्या प्राप्तीसाठी (आर्क्तयतु) प्रवृत्त वा कार्यरत करो (तुझ्या सारख्या विद्वान मनुष्याने वाणी व विद्युताचे लाभ घेण्यासाठी कार्यरत रहाने) (देवि) विद्यायुक्त वाणी आणि दिव्यगुणयुक्त विद्युत (देवम्) उत्तम धर्मात्मा विद्वानास/वैज्ञानिकास प्राप्त होते (तो त्याच्या गुणांचा शोध घेऊन सर्वांना लाभान्वित करतो) त्याप्रमाणे हे मनुष्या तू देखील या शक्तीना (पुनः) वारंवार (अच्छ) चांगल्या प्रकारे (इहि) प्राप्त हो. (वाणी व विद्युतापासून लाभ घेण्यास शिक) अशी उत्तम वाणी शिकण्यासाठी विद्युत-लाभ ग्रहण करण्यासाठी (त्वा) तुला (माता) जन्म देणारी जननी (अनुमन्यताम्) अनुमती किंवा आदेश देवो. त्याचप्रमाणे (पिता) तुला जन्म देणारा जनक (सगर्भ्यः) सहोदर (भ्रता) भाऊ तसेच (सयूथ्यः) तुझ्या संगतीत राहणारे साथी (सखा) आणि मित्र, या सर्वांनी देखील वाणी व विद्युताविषयी कार्य करण्यास तुला आनंदाने मान्यता द्यावी. तू देखील कार्यांसाठी (पुनरेहि) पुनः पुनः पुरूषार्थ करीत राहा (आळस करूं नकोस) ॥20॥

    भावार्थ

    भावार्थ - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमा अलंकार आहे. ^प्रश्‍न - मनुष्यांनी आपसात एकमेकाशी कशी वर्त्तणूक ठेवावी ? उत्तर - ज्या प्रकारच्या आचरणाने धर्मात्मा विद्वान, माता, पिता, मित्र आदी सर्वांमधे सत्याची वृद्धी होईल, अशी वागणूक असावी तसेच पुत्र व धार्मिक विद्वान सन्तान धर्मयुक्त आचरण करीत असतील, तर माता-पिता आदीनी देखील सत्य, प्रेममय व निष्कपट आचरण करावे. ॥20॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    O man, may thy mother, thy father, thy own brother, and thy friend of the same society grant thee leave to tread on the path ordained by God. O speech, for the acquisition of splendour, may thou unite with God, the Prompter of all. May the Celibate student choose thee. May thou, O man, happily acquire again and again this speech, the friend of the learned.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    May your mother approve and bless your pursuit of energy and the literature of knowledge. May your father permit and bless and help, may your brother agree and support, may your friend in the community consent and cooperate in your project. May that goddess of light and energy come and bless you with sweet success in your programme for the glory of Indra and the happiness of humanity with beneficent means of comfort and well¬ being. May the Lord of justice and love inspire you. May the scholar of Rudra discipline and knowledge guide you. May success and honour come to you again and again, friend of humanity and devotee of the Lord Supreme, for the sake of life and the environment.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    May the mother allow you; may the father, may the brother born of the same mother, and may the friend of the same clan allow you. O illuminating intellect, go to the Lord and fetch bliss for the aspirant. May the dreadful Lord enable you to return safely. Come back along with bliss. (1)

    Notes

    Bhrata sagerbhyah, a brother born of the same mother. Sayuthyah sakha, a friend belonging to the same clan or herd. Somam, bliss; also, the Soma plant. Indra, the aspirant; lower self. Rudrah, the dreadful Lord. Svasti, safely (क्षेनेण).

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    পুনস্তে কীদৃশ্যাবিত্যুপদিশ্যতে ॥
    পুনরায় সেই বাণী ও বিদ্যুৎ কী প্রকারের এই বিষয়ের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ- হে মনুষ্য ! যেমন (রুদ্রঃ) পরমেশ্বর অথবা ৪৪ (চুয়াল্লিশ) বর্ষ পর্যন্ত অখন্ড ব্রহ্মচর্য্যাশ্রম সেবন দ্বারা পূর্ণ বিদ্যাযুক্ত বিদ্বান্ (ত্বা) তোমাকে যে বাণী বা বিদ্যুৎ তথা (সোমম্) উত্তম পদার্থসমূহ এবং (স্বস্তি) সুখকে (ইন্দ্রায়) পরমেশ্বরের প্রাপ্তি হেতু (আবর্ত্তয়তু) প্রবৃত্ত করেন এবং যাহা (সা) সেই (সোমসখা) বিদ্যা প্রকাশযুক্ত বাণী ও (দেবি) দিব্যগুণযুক্ত বিদ্যুৎ (দেবম্) উত্তম ধর্মাত্মা বিদ্বান্কে প্রাপ্ত হয় । সেইরূপ উহাকে তুমি (পুনঃ) বারবার (অচ্ছ) সম্যক্ প্রকার (ইহি) প্রাপ্ত হও এবং ইহাকে গ্রহণ করিবার জন্য (ত্বা) তোমাকে (মাতা) উৎপন্নকারিণী জননী (অনুমন্যতাম্) অনুমতি অর্থাৎ আজ্ঞা প্রদান করুন, এই প্রকার (পিতা) উৎপন্নকারী জনক (সগর্ভ্যঃ) তুল্য গর্ভে জাত (ভ্রাতা) ভাই এবং (সয়ুথ্যঃ) সমূহে থাকা (সখা ) মিত্র ইহারা সকলে প্রসন্নতাপূর্বক আজ্ঞা প্রদান করুক । উহাকে তুমি (পুনরেহি) অত্যন্ত পুরুষার্থ করিয়া বার-বার প্রাপ্ত হও ॥ ২০ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- এই মন্ত্রে বাচকলুপ্তোপমালঙ্কার আছে । প্রশ্ন – মনুষ্যদিগকে কী প্রকার পরস্পর ব্যবহার করা উচিত? উত্তর – যেমন ধর্মাত্মা, বিদ্বান্, মাতা, পিতা, ভাই, মিত্রাদি সদ্ ব্যবহারে প্রবৃত্ত হয় । সেইরূপ পুত্রাদি এবং যেমন বিদ্বান্ ধার্মিক পুত্রাদি ধর্মযুক্ত ব্যবহার করিবে সেইরূপ মাতা-পিতাদিকেও ব্যবহার করা উচিত ॥ ২০ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    অনু॑ ত্বা মা॒তা ম॑ন্যতা॒মনু॑ পি॒তাऽনু॒ ভ্রাতা॒ সগ॒র্ভ্যোऽনু॒ সখা॒ সয়ূ॑থ্যঃ ।
    সা দে॑বি দে॒বমচ্ছে॒হীন্দ্রা॑য়॒ সোম॑ꣳ রু॒দ্রস্ত্বাऽऽ ব॑র্ত্তয়তু স্ব॒স্তি সোম॑সখা॒ পুন॒রেহি॑ ॥ ২০ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    অনু ত্বেত্যস্য বৎস ঋষিঃ । বাগ্বিদ্যুতৌ দেবতে । পূর্বার্দ্ধস্য সাম্নী জগতী ছন্দঃ । নিষাদঃ স্বরঃ । উত্তরার্দ্ধস্য ভুরিগার্ষ্যুষ্ণিক্ ছন্দঃ । ঋষভঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top