Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 4

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 4/ मन्त्र 27
    ऋषिः - वत्स ऋषिः देवता - विद्वान् देवता छन्दः - भूरिक् ब्राह्मी पङ्क्ति, स्वरः - पञ्चमः
    106

    मि॒त्रो न॒ऽएहि॒ सुमि॑त्रध॒ऽइन्द्र॑स्यो॒रुमावि॑श॒ दक्षि॑णमु॒शन्नु॒शन्त॑ꣳ स्यो॒नः स्यो॒नम्। स्वान॒ भ्राजाङ्घा॑रे॒ बम्भा॑रे॒ हस्त॒ सुह॑स्त॒ कृशा॑नवे॒ते वः॑ सोम॒क्रय॑णा॒स्तान् र॑क्षध्वं॒ मा वो॑ दभन्॥२७॥

    स्वर सहित पद पाठ

    मि॒त्रः। नः॒। आ। इ॒हि॒। सुमि॑त्रध॒ इति॒ सुऽमि॑त्रधः। इन्द्र॑स्य। उ॒रुम्। आ। वि॒श॒। दक्षि॑णम्। उ॒शन्। उ॒शन्त॑म्। स्यो॒नः। स्यो॒नम्। स्वान॑। भ्राज॑। अङ्घा॑रे। बम्भा॑रे। हस्त॑। सुह॒स्तेति॒ सुऽहस्त॑। कृशा॑नो॒ऽइति॒ कृशानो। ए॒ते। वः॒। सो॒म॒क्रय॑णा॒ इति॑ सोम॒ऽक्रय॑णाः। तान्। र॒क्ष॒ध्व॒म्। मा। वः॒। द॒भ॒न् ॥२७॥


    स्वर रहित मन्त्र

    मित्रो न एहि सुमित्रधः इन्द्रस्योरुमा विश दक्षिणमुशन्नुशन्तँ स्योनः स्योनम् । स्वान भ्राजाङ्घारे बम्भारे हस्त सुहस्त कृशानोवेते वः सोमक्रयणास्तान्रक्षध्वम्मा वो दभन् ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    मित्रः। नः। आ। इहि। सुमित्रध इति सुऽमित्रधः। इन्द्रस्य। उरुम्। आ। विश। दक्षिणम्। उशन्। उशन्तम्। स्योनः। स्योनम्। स्वान। भ्राज। अङ्घारे। बम्भारे। हस्त। सुहस्तेति सुऽहस्त। कृशानोऽइति कृशानो। एते। वः। सोमक्रयणा इति सोमऽक्रयणाः। तान्। रक्षध्वम्। मा। वः। दभन्॥२७॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 4; मन्त्र » 27
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    मनुष्यैर्विदुषा सह विदुषैतैश्च कथं वर्त्तितव्यमित्यपुदिश्यते॥

    अन्वयः

    हे स्वान भ्राजाङ्घारे बम्भारे हस्त सुहस्त कृशानो सभाद्यध्यक्ष सुमित्रधो मित्रः स्योन उशँस्त्वं नोऽस्मानेहि, दक्षिणमुरुमुशन्तं स्योनमाविश। हे मनुष्या! एत इन्द्रस्य विदुषः सोमक्रयणा मनुष्या वो युष्मान् रक्षन्तु, यूयमेतान् रक्षध्वम्। यथा तान् सर्वान् वो युष्मान् शत्रवो मा दभन् हिंसितारो न भवेयुस्तथैव परस्परं संप्रीत्या मिलित्वाऽनुष्ठेयम्॥२७॥

    पदार्थः

    (मित्रः) सुहृत् सन् (नः) अस्मान् (आ) आगमने (इहि) प्राप्नुहि (सुमित्रधः) यः शोभनानि मित्राणि दधाति सः (इन्द्रस्य) सभाद्यध्यक्षस्य विदुषः (उरुम्) बह्वाच्छादनं स्वीकरणं वा (आ) समन्तात् (विश) (दक्षिणम्) उत्तमाङ्गं दक्षिणभागम् (उशन्) कामयन् (उशन्तम्) कामयन्तम् (स्योनः) सुखकारकः (स्योनम्) सुखम्। स्योनमिति सुखनामसु पठितम्। (निघं॰३.६) (स्वान) स्वनत्युपदिशति यस्तत्सम्बुद्धौ (भ्राज) यो भ्राजते प्रकाशते तत्सम्बुद्धौ (अङ्घारे) अङ्घस्य छलस्यारिः शत्रुस्तत्सम्बुद्धौ (बम्भारे) बन्धानां सुविचारनिरोधकानां शत्रुस्तत्सम्बुद्धौ। अत्र वर्णव्यत्ययेन धस्य भः (हस्त) हसन्ति प्रसन्ना भवन्ति यस्मात् तत्सम्बुद्धौ (सुहस्त) शोभना हस्तक्रिया यस्य तत्सम्बुद्धौ (कृशानो) दुष्टान् कृशति तत्सम्बुद्धौ (एते) सर्वे धार्मिकाः प्रजास्था भृत्या वा (वः) युष्मान् (सोमक्रयणाः) ये सोमानुत्तमान् पदार्थान् क्रीणन्ति ते (तान्) सर्वान् (रक्षध्वम्) सततं पालयत। अत्र व्यत्येनात्मनेपदम् (मा) निषेधे (वः) युष्मान् (दभन्) हिंसेयुः। अत्र व्यत्ययो लिङर्थे लङ् च। अयं मन्त्रः (शत॰३.३.३.१०-१२) व्याख्यातः॥२७॥

    भावार्थः

    राजप्रजापुरुषैः परस्परं प्रीत्योपकारे धर्म्ये व्यवहारे च वर्त्तित्वा शत्रून् निवार्य्याविद्यान्धकारं विनाश्य चक्रवर्त्तिराज्यं प्रशास्यानन्दे सदा स्थातव्यम्॥२७॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    मनुष्यैर्विदुषा सह विदुषैतैश्च कथं वर्त्तितव्यमित्युपदिश्यते॥

    सपदार्थान्वयः

    हे स्वान! स्वनत्युपदिशति यस्तत्सम्बुद्धौ, भ्राज यो भ्राजते=प्रकाशते तत्सम्बुद्धौ, अङ्घारे अङ्घस्य=छलस्यारि:=शत्रुस्तत्सम्बुद्धौ, बम्भारे बन्धानां=सुविचारनिरोधकानां शत्रुस्तत्सम्बुद्धौ, हस्त हसन्ति= प्रसन्ना भवन्ति यस्मात्तत्सम्बुद्धौ, सुहस्त शोभना हस्तक्रिया यस्य तत्सम्बुद्धौ, कृशानो दुष्टान् कृशति तत्सम्बुद्धौ, सभाद्यध्यक्ष! सुमित्रधः यः शोभनानि मित्राणि दधाति सः, मित्रः सुहृत्सन्, स्योनः सुखकारकः, उशन् कामयन् त्वं नः=अस्मान् आ-इहिआगम्य प्राप्नुहि । दक्षिणम् उत्तमाङ्गं दक्षिणभागम् उरुं बह्वाच्छादनं स्वीकरणं वा उशन्तं कामयन्तं स्योनं सुखम् आविश समन्ताद् विश । हे मनुष्या ! एते सर्वे धार्मिकाः प्रजास्था भृत्या वा इन्द्रस्य=विदुषः सभाद्यध्यक्षस्य विदुषः सोमक्रयणाः ये सोमानुत्तमान् पदार्थान् क्रीणन्ति ते मनुष्या वः=युष्मान् रक्षन्तु, यूयमेतान् रक्षध्वं सततं पालयत । यथा तान् सर्वान् वः=युष्मान् शत्रवो मा दभन्=हिंसितारो न भवेयुः न हिंसेयुः तथैव परस्परं संप्रीत्या मिलित्वाऽनुष्ठेयम् ।। ४ । २७ ।। [हे मनुष्या! एते इन्द्रस्य=विदुषः सोमक्रयणा मनुष्या वः=युष्मान् रक्षन्तु, यूयमेतान् रक्षध्वम्, यथा तान् सर्वान् वः=युष्मान् शत्रवो मा दभन्=हिंसितारो न भवेयुः, तथैव परस्परं संप्रीत्या मिलित्वाऽनुष्ठेयम्]

    पदार्थः

    (मित्रः) सुहृत् सन् (नः) अस्मान् (आ) आगमने (इहि) प्राप्नुहि (सुमित्रधः) यः शोभनानि मित्राणि दधाति सः (इन्द्रस्य) सभाद्यध्यक्षस्य विदुषः (उरुम्) आ बह्वाच्छादनं स्वीकरणं वा (आ) समन्तात् (विश) (दक्षिणम्) उत्तमाङ्गं दक्षिणभागम् (उशन्) कामयन् (उशन्तम्) कामयन्तम् (स्योनः) सुखकारक: (स्योनम् ) सुखम् । स्योनमिति सुखनामसु पठतिम् ॥ निघं० ३।६ ॥ (स्वान) स्वनत्युपदिशति यस्तत्संबुद्धौ (भ्राज) यो भ्राजते=प्रकाशते तत्संबुद्धौ (अङ्घारे) अंघस्य=छलस्यारि: शत्रुस्तत्संबुद्धौ (बम्भारे) बन्धानां=सुविचारनिरोधकानां शत्रुस्तत्संबुद्धौ। अत्र वर्णव्यत्ययेन धस्य भः (हस्त) हसन्ति=प्रसन्ना भवन्ति यस्मात्तत्संबुद्धौ (सुहस्त) शोभना हस्तक्रिया यस्य तत्संबुद्धौ (कृशानो) दुष्टान् कृशति तत्संबुद्धौ (एते) सर्वे धार्मिकाः प्रजास्था भृत्या वा (वः) युष्मान् (सोमक्रयणाः) ये सोमानुत्तमान् पदार्थान् क्रीणन्ति ते (तान्) सर्वान् (रक्षध्वम्) सततं पालयत । अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम् (मा) निषेधे (वः) युष्मान् (दभन्) हिंसेयुः । अत्र व्यत्ययो लिङर्थे लङ् च ॥ अयं मंत्रः श० ३।३। ३। १०-१२ व्याख्यातः ॥ २७ ॥

    भावार्थः

    राजप्रजापुरुषैः परस्परं प्रीत्योपकारे धर्म्ये व्यवहारे च वर्त्तित्वा शत्रून् निवार्याविद्यान्धकारं विनाश्य चक्रवर्त्तिराज्यं प्रशास्यानन्दे सदा स्थातव्यम् ।। ४ । २७ ।।

    विशेषः

    वत्सः। विद्वान्=स्पष्टम्। भूरिग्ब्राह्मी पंक्तिः । पंचमः ।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    मनुष्यों को विद्वान् मनुष्य के साथ और विद्वान् को सब मनुष्यों के संग कैसे वर्त्तना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥

    पदार्थ

    हे (स्वान) उपदेश करने (भ्राज) प्रकाश को प्राप्त होने (अङ्घारे) छल के शत्रु (बम्भारे) विचार-विरोधियों के शत्रु (हस्त) प्रसन्न (सुहस्त) अच्छे प्रकार हस्तक्रिया को जानने और (कृशानो) दुष्टों को कृश करने (सुमित्रधः) उत्तम मित्रों को धारण करने (मित्रः) सब के मित्र (स्योनः) सुख की (उशन्) कामना करने हारे सभाध्यक्ष! आप (नः) हम लोगों को (आ इहि) अच्छे प्रकार प्राप्त हूजिये तथा (दक्षिणम्) उत्तम अङ्गयुक्त (उरुम्) बहुत उत्तम पदार्थों से युक्त वा स्वीकार करने योग्य (उशन्तम्) कामना करने योग्य (स्योनम्) सुख को (आविश) प्रवेश कीजिये। हे सभाध्यक्षो! (एते) जो (इन्द्रस्य) परमैश्वर्य्ययुक्त सभाध्यक्ष विद्वान् के (सोमक्रयणाः) सोम अर्थात् उत्तम पदार्थों का क्रय करने हारे प्रजा और भृत्य आदि मनुष्य (वः) तुम लोगों की रक्षा करें और आप लोग भी उनकी (रक्षध्वम्) रक्षा सदा किया करो। जैसे वे शत्रु लोग (तान्) उन (वः) तुम लोगों की हिंसा करने में समर्थ (मा दभन्) न हों, वैसे ही सम्यक् प्रीति से परस्पर मिल के वर्त्तो॥२७॥

    भावार्थ

    राज्य और प्रजापुरुषों को उचित है कि परस्पर प्रीति, उपकार और धर्मयुक्त व्यवहार में यथावत् वर्त्त, शत्रुओं का निवारण, अविद्या वा अन्यायरूप अन्धकार का नाश और चक्रवर्त्ति राज्य आदि का पालन करके सदा आनन्द में रहें॥२७॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    सात बातें [ Seven Points ]

    पदार्थ

    १. उपासक की ही प्रार्थना का प्रसङ्ग चल रहा है। उपासक कहता है कि हे ( सुमित्रध ) [ सु-मित्र-ध ] = उत्तम स्नेह करनेवालों के धारक प्रभो! ( मित्रः ) = सब पापों से बचानेवाले आप [ प्रमीतेः त्रायते ] ( नः ) = हमें ( एहि ) = प्राप्त होओ। वस्तुतः संसार में पापों के मूल में स्नेह का न होना और द्वेष का होना ही है। मनुष्य द्वेषवृत्ति से ऊपर उठता है तो पाप से भी ऊपर उठ जाता है, परन्तु यह सब प्रभुकृपा से ही होता है। 

    २. हे प्रभो! आप ( उशन् ) = सबका भला चाहनेवाले हैं, ( स्योनः ) = सुखस्वरूप हैं। आप ( इन्द्रस्य ) = इन्द्रियों के अधिष्ठता जितेन्द्रिय पुरुष के ( उरुम् ) = विशाल हृदयान्तरिक्ष में, जोकि ( दक्षिणम् ) = [ दक्षतेः उत्साहकर्मणः ] उत्साह से परिपूर्ण है, ( उशन्तम् ) = सभी का भला चाहनेवाला है, ( स्योनम् ) = आनन्दमय है, जो सब प्रकार के विषादों से ऊपर उठ चुका है, उस हृदय में ( आविश ) = प्रवेश कीजिए। यदि हम प्रभु को प्राप्त करना चाहते हैं तो हम हृदय में [ क ] उत्साह को धारण करें [ ख ] सब का भला चाहें [ ग ] और मनःप्रसादरूप तप को सिद्ध करें।

    उपासक की प्रार्थना का उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं कि ३. [ क ] ( स्वान ) [ सु+आन ] =  उत्तम प्राणशक्ति को धारण करनेवाले [ अन प्राणने ], [ ख ] ( भ्राज ) = ज्ञान से दीप्त [ भ्राजृ दीप्तौ ], [ ग ] ( अङ्घारे ) = पाप के शत्रु, अर्थात् नाशक [ घ ] ( बम्भारे ) [ बन्धानां सुविचारनिरोधकानां शत्रुः—द० ] ज्ञान के प्रतिबन्धक आलस्यादि दोषों को दूर करनेवाले [ ङ ] ( हस्त ) = [ हस् ] सदा हास्ययुक्त मुखवाले [ Smiling face ] [ च ] ( सुहस्त ) = सधे हुए हाथोंवाले, अर्थात् कार्यों को कुशलता से करनेवाले—प्रत्येक क्रिया को कलापूर्ण ढङ्ग से करनेवाले [ छ ] ( कृशानो ) = [ कृशान् आनयति ] दुर्बलों के अन्दर प्राणों का सञ्चार करनेवाले अथवा [ दुष्टान् कृशति—द० ] दुष्टों को कृश करनेवाले ( वः ) = तुम्हारी ( एते ) = ये सात बातें ( सोमक्रयणाः ) = सर्वज्ञ प्रभु को खरीदनेवाली हैं। इन सात बातों को अपने जीवन में लाकर ही तुम प्रभु को अपना सकते हो। इन्हीं सात बातों को सात रत्न समझना। ये सात बातें ही तुम्हें सप्तर्षि बनानेवाली होंगी। बस, ( तान् रक्षध्वम् ) = इनकी रक्षा करना, जिससे संसार के प्रलोभन  ( वः ) = तुम्हें ( मा ) = मत ( दभन् ) = हिंसित करनेवाले हों। तुम इन बातों को अपनाओगे तो संसार के प्रलोभनों के विजेता बनोगे। इस विजय को वही करता है जो ‘स्वान-भ्राज-अङ्घारि-बम्भारि-हस्त-सुहस्त व कृशानु’ बनता है।

    भावार्थ

    भावार्थ — हम ‘उत्तम प्राणशक्तिवाले, ज्ञानदीप्त, पाप-शत्रु, ज्ञानप्रतिबन्धनिवर्तक, प्रसन्न, सिद्धहस्त व निर्बलों को उत्साहित करनेवाले और दुष्टों को कृश करनेवाले बनें।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    अष्टप्रकृति राज्यव्यवस्था ।

    भावार्थ

    अष्ट प्रधान या अष्ट प्रकृति राज्यव्यवस्था का वर्णन करते हैं । नरोत्तम ! तू ( मित्र इव ) प्रजाको मरण से त्राण करने वाले सूर्य के समान पालक ( सुमित्रधः) उत्तम २ मित्रों, सहायकों का धारण पोषण करने हारा होकर (नः एहि ) हमें प्राप्त हो । हे राजन् ! तू ( इन्द्रस्य ) ऐश्वर्यवान् परमेश्वर या ऐश्वर्यवान् राष्ट्रपति के ( दक्षिणम् ) दायें या बलवान् ( उशन्तम् ) कामना युक्त ( स्योनं ) सुखप्रद ( उरुम् ) विशाल, बहुतों को याश्रय देने में समर्थ पद को ( आविश ) प्राप्त कर । हे ( स्वान ) प्रजा के उपदेष्टा, हे* (भ्राज) शस्त्रास्त्रों से परम शोभायमान । हे ( अघ्रो ) अर्घ- पाप के शन्रो, पापी पुरुषों के दमनकारिन् ! हे ( हस्त ) शत्रुओं के युद्ध में हनन समर्थ सेनापते ! हे ( सु-हस्त ) उत्तम २ पदार्थ शिल्प द्वारा रचने में समर्थ विश्वकर्मन् ! हे ( कृशानो ) दुर्बलों या कृशों के उज्जीवक ! अथवा शत्रुओं के कर्शन करने हारे, उनके बल को नीति द्वारा तोड़ने हारे सात मुख्य पदाधिकारी पुरुषो ! ( एते ) ये सब प्रजास्थ पुरुष या प्रतिनिधिगण ! ( वः ) तुम सबको ( सोम क्रयणाः ) सोम, राजा को नाना प्रकार से स्वीकार रहे हैं । ( तान् रक्षध्वयम् ) उन सबको आप लोग रक्षा करें और वे ( व: ) तुम सबको ( मादयन् ) विनाश न करें ॥

    टिप्पणी

     २७-०कृशानो। एते ० इति काण्व ० । 

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    सोमः सोमरक्षका धिष्ण्याः, विद्वान् वा देवता ॥ भुरिग् ब्राह्मी पंक्तिः । पञ्चमः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    मनुष्यों को विद्वान् मनुष्य के साथ और विद्वान् को सब मनुष्यों के साथ कैसे वर्त्तना चाहिये, इस विषय का उपदेश किया है ।।

    भाषार्थ

    हे (स्वान) उपदेश करने वाले, (भ्राज) प्रकाश करने वाले, (अङ्घारे) छल के शत्रु, (बम्भारे) उत्तम विचार निरोधकों के शत्रु, (हस्त) प्रसन्न करने वाले, (सुहस्त) अच्छे प्रकार हस्त क्रिया को जानने वाले, (कृशानो) दुष्टों को निर्बल करने वाले सभा के पालक सभापते ! (सुमित्रधः) आप अच्छे मित्रों को धारण करने वाले, (मित्रः) सबके मित्र और (स्योनः) सुखदायक एवं ( उशन्) कामना करने योग्य हो, आप (नः) हम लोगों को (आ-इहि) आकर प्राप्त हो । (दक्षिणम्) उत्तम अङ्ग दक्षिण भाग के समान प्राप्य (उरुम्) अत्यन्त आच्छादित करने एवं स्वीकार करने योग्य (उशन्तम्) कमनीय (स्योनम्) सुख में (आविश) सब ओर से प्रवेश करो । हे मनुष्यो ! (एते) ये धार्मिक जन अथवा प्रजा में स्थित भृत्य लोग जो (इन्द्रस्य) सभा आदि के अध्यक्ष विद्वान् के (सोमक्रयणाः) उत्तम पदार्थों को खरीदने वाले हैं वे (वः) तुम्हारी रक्षा करें और तुम उनकी (रक्षध्वम्) सदा पालना करो । जिससे (तान् वः) तुम सब को शत्रु लोग (मा दभन्) पीड़ा न देवें, वैसे आपस में प्रीतिपूर्वक मिलकर आचरण करो ।। ४ । २७ ।।

    भावार्थ

    राजा और प्रजा आपस में प्रीति-पूर्वक उपकार और धर्मयुक्त व्यवहार में रह कर शत्रुओं को हटाकर अविद्या अन्धकार को नष्ट करके चक्रवर्ती राज्य पर शासन करके सदा आनन्द में रहें ।। ४ । २७ ।।

    प्रमाणार्थ

    (स्योनम्) 'स्योन' शब्द निघं० ( ३।६ ) में सुखनामों में पढ़ा है। (बम्भारे) यहाँ वर्ण-व्यत्यय से धकार को भकार हो गया है। (रक्षध्वम्) यहाँ व्यत्यय से आत्मनेपद है (दभन्) यहाँ व्यत्यय और लिङ्-अर्थ में लङ् लकार है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० ( ३ । ३ ।३ । १०-१२) में की गई है ॥ ४ । २७ ।।

    भाष्यसार

    १. विद्वान्—सभा आदि के अध्यक्ष विद्वान् पुरुष उपदेश करने वाले, विद्या से प्रकाशित, छल-कपट आदि के शत्रु, उत्तम विचारों को बन्द करने वाले, दुष्ट जनों के शत्रु, स्वयं सदा प्रसन्न तथा अन्यों को प्रसन्न रखने वाले, कला-कौशल के ज्ञाता, दुष्टों को कृश (निर्बल) करने वाले, श्रेष्ठ मित्रों का धारण-पोषण करने वाले, सबके सखा कामना करने के योग्य एवं सबके सुखकारक होते हैं ।। २. विद्वानों तथा इतर मनुष्यों का परस्पर वर्ताव--उक्त विद्वानों को सब मनुष्य आमन्त्रित करके प्राप्त करें। उन्हें अपने उत्तमाङ्ग दक्षिण भाग में अत्यन्त कामनापूर्वक सुख से बैठावें । विद्वान् लोग उनकी रक्षा करें। सभा आदि के अध्यक्ष विद्वानों के धार्मिक भृत्य आदि भी मनुष्यों की रक्षा करें । प्रजा के लोग भी इनकी रक्षा करें। विद्वान् राजा तथा प्रजा जनों को शत्रु लोग न दबा सकें, हिंसा न कर सकें, इस प्रकार परस्पर मिल कर रहें। अविद्या-अन्धकार को नष्ट करें। चक्रवर्ती राज्य पर शासन करके सदा आनन्द में रहें ।। ४ ।। २७ ।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    राजा व प्रजा यांनी परस्पर प्रीतीने एकमेकांवर उपकार करून धर्मयुक्त व्यवहार करावा. शत्रूचे निवारण करावे. अविद्या किंवा अन्यायरूपी अंधकाराचा नाश करावा व चक्रवर्ती राज्याचे पालन करून आनंदात राहावे.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    मनुष्यांचे विद्वान मनुष्याबरोबर आणि विद्वानाचे सर्व मनुष्यांबरोर कशा प्रकारचे आचरण असावे, याविषयी पुढील मंत्रात कथन केले आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ- हे सभाध्यक्ष, (राष्ट्राचे प्रमुख पदाधिकारी), आपण (स्वाहा) उपदेश देणारे, व मार्गदर्शक आहात,(भ्राज) कीर्तीने प्रकाशित आहात, (अंधारे) छळ-छळाचे वैरी आहात, (निष्कपट आहात) (बम्भारे) तुमच्या विचार व निर्णयांचा विरोध करणार्‍यांचे शत्रु आहात. आपण (हस्त) सदैव प्रसन्नवदन व (सुहस्त) हस्त क्रिया, शिल्पादी विद्यांचे ज्ञाता आहात (कृशानो) दुष्ट-दुर्जनांना क्षीण करणारे व (सुमित्रधः) मित्रांशी उत्तम संबंध ठेवणारे आहात (मित्रः) सर्वांचे मित्र आहात, (स्योनः) सुखाची (उशन्) कामना करणारे आहात. आपण (नः) आम्हां प्रजाजनांसाठी (एहि) हितकारक व्हा (चांगलेपणाने वर्तन करणारे रहा) तसेच आमच्याकरिता (दक्षिणम्) उत्तम व अनुकूल राहून (उरूम्) बहुत उत्तम पदार्थानी युक्त व स्वीकार करण्यास योग्य अशा (उशंतम्) कामनीय (स्योनम्) सुखाची प्राप्ती करून देणारे म्हणून आमच्याजवळ (आविश) या. हे सभाध्यक्षगण, (राष्ट्राचे, राज्याचे प्रमुख अधिकारी गण) (इद्रस्थ) परम ऐश्‍वर्ययुक्त श्रीमंत प्रजाजन आणि कर्मचारी सेवकादी वर्ग (वः) तुमचे रक्षण करणारे होवोत आणि आपणही त्या लोकांचे सदा रक्षण करा. तुमचे शत्रु (तान्) त्या तुमच्या कर्मचारी सेवकगणाची (वः) तसेच हिंसा करण्यात यशस्वी (मादभन्) होऊ नयेत (यासाठी तुम्ही सतत जागरूक राहा) नपेक्षा ते तुमच्याशी सुयोग्यरीतीने व प्रेमाने व्यवहार करणारे होवोत. अशा प्रकारे तुम्ही अधिकारीगण व कर्मचारीगण एकमेकाशी योग्यरीतीने व प्रेमळ वागणूक ठेवणारे राहोत. (अशी आम्हा प्रजाजनांची कामना आहे) ॥27॥

    भावार्थ

    भावार्थ - राज्याचे अधिकारी आणि प्रजाजन यांच्यासाठी उचित आहे की त्या दोघांनी एकमेकाशी प्रेमळ, उपकारक आणि धर्मयुक्त आचरण ठेवावे. अशा रीतीने शत्रूंचे निवारण करून अविद्या आणि अन्यायरूप अंधकाराचा विनाश करीत चक्रवर्ती राज्याची स्थापना व संचालन करावे व सर्वदा आनंदात असावे. ॥27॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    O king, famous for eloquence, brilliance, enmity to fraud, antagonism to the thoughtless, pleasing manners, dexterity, defeating the designs of the ill-minded, friendship, and the art of befriending others, with longing for delight, come into us. May thou, with a beautiful and healthy body, and endowed with all cherished objects, enjoy enviable happiness. These intelligent and faithful subjects and servants, who all round protect you, should be protected by you to ward off your enemy from doing injury unto you.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    Friend of friends, man of knowledge and wisdom, come, be friends with us. Pleasant and aspiring, come along, sit on the right side of Indra, lord of power and wealth and knowledge. Gentle and decent, come to the gentle and the decent. Persuasive teacher, guardian of Soma, brilliant, fearsome to the wicked and the non- serious wasters, smiling, versatile, dominant master, defend and protect those who value the gifts of Soma and knowledge. Let no one bully you.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    О helper of good friends, being a friend come to us. May you be seated on the right lap of the resplendent Lord. (1) Pleasing оп pleasing, and comfortable оn comfortable. (2) Teacher, illuminator, enemy of the sin, nourisher of the world, always joyful, skilled in handicrafts, and helper of the weak—these are the prices of your, bliss. Keep these secure. May no one divest you of these. (3)

    Notes

    Sumitradha, O helper of good friends; O good helper of friends. Urum, thigh; lap. Svana, teacher: स्वनति उपदिशति स:, one who instructs (Daya. ). Anghare, enemy of sin. Bhraja, illuminator. Bambhare, nourisher of the world. Somakrayanah, prices of your bliss. Ма dabhan, may not injure, cheat or snatch.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    মনুষ্যৈর্বিদুষা সহ বিদুষৈতৈশ্চ কথং বর্ত্তিতব্যমিত্যপুদিশ্যতে ॥
    মনুষ্যদিগকে বিদ্বান্ মনুষ্য সহ এবং বিদ্বান্কে সকল মনুষ্যদিগের সঙ্গে কীভাবে ব্যবহার করা উচিত, এই বিষয়ের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥
    পাদার্থঃ–হে (স্বান) উপদেশ করিতে (ভ্রাজ) প্রকাশ প্রাপ্ত হইতে (অঙ্ঘারে) ছলের শত্রু (বম্ভারে) বিচার বিরোধীদিগের শত্রু (হস্ত) প্রসন্ন (সুহস্ত) সম্যক্ প্রকার হস্তক্রিয়া জানিতে এবং (কৃশানো) দুষ্টদিগকে কৃশ করিতে (সুমিত্রধঃ) উত্তম মিত্রদিগকে ধারণ করিতে (মিত্রঃ) সকলের মিত্র (স্যোনঃ) সুখের (উশন্) কামনাকারী সভাধ্যক্ষ ! আপনি (নঃ) আমাদিগকে (আ ইহি) সম্যক্ প্রকার প্রাপ্ত হউন তথা (দক্ষিণম্) উত্তম অঙ্গযুক্ত (উরুস) বহু উত্তম পদার্থ সহ যুক্ত ও স্বীকার করিবার যোগ্য (উশংতম্) কামনা করিবার যোগ্য (স্যোনম্) সুখকে (আবিশ) প্রবেশ করুন । হে সভাধ্যক্ষগণ! (এতে) যে (ইন্দ্রস্য) পরমেশ্বর্য্যযুক্ত সভাধ্যক্ষ বিদ্বানের (সোমক্রয়ণাঃ) সোম অর্থাৎ উত্তম পদার্থ সকলের ক্রয়কারী প্রজা ও ভৃত্যাদি মনুষ্য (বঃ) তোমাদিগের রক্ষা করুক এবং আপনারও তাঁহার (রক্ষধ্বম্) রক্ষা সর্বদা করিতে থাকুন । যেমন সেই সব শত্রুগণ (তান্) সেই (বঃ) তোমাদিগের হিংসা করিতে সক্ষম (মা দভন্) না হয় সেইরূপই সম্যক্ প্রীতি সহ পরস্পর মিলিয়া ব্যবহার কর ॥ ২৭ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ–রাজ্য ও প্রজাপুরুষ দিগের উচিত যে পরস্পর প্রীতি, উপকার ও ধর্মযুক্ত ব্যবহারে যথাবৎ ব্যবহার করিয়া, শত্রুদিগের নিবারণ করিয়া, অবিদ্যা বা অন্যায়রূপ অন্ধকারের নাশ এবং চক্রবর্তী রাজ্যাদি পালন করিয়া সর্বদা আনন্দে থাকে ॥ ২৭ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    মি॒ত্রো ন॒ऽএহি॒ সুমি॑ত্রধ॒ऽইন্দ্র॑স্যো॒রুমা বি॑শ॒ দক্ষি॑ণমু॒শন্নু॒শন্ত॑ꣳ স্যো॒নঃ স্যো॒নম্ । স্বান॒ ভ্রাজাঙ্ঘা॑রে॒ বম্ভা॑রে॒ হস্ত॒ সুহ॑স্ত॒ কৃশা॑নবে॒তে বঃ॑ সোম॒ক্রয়॑ণা॒স্তান্ র॑ক্ষধ্বং॒ মা বো॑ দভন্ ॥ ২৭ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    মিত্রো ন ইত্যস্য বৎস ঋষিঃ । বিদ্বান্ দেবতা । ভুরিগ্ব্রাহ্মী পংক্তিশ্ছন্দঃ ।
    পঞ্চমঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top