यजुर्वेद - अध्याय 4/ मन्त्र 15
ऋषिः - आङ्गिरस ऋषयः
देवता - अग्निर्देवता
छन्दः - ब्राह्मी बृहती,
स्वरः - मध्यमः
237
पुन॒र्मनः॒ पुन॒रायु॑र्म॒ऽआग॒न् पुनः॑ प्रा॒णः पुन॑रा॒त्मा मऽआग॒न् पुन॒श्चक्षुः॒ पुनः॒ श्रोत्रं॑ म॒ऽआग॑न्। वै॒श्वा॒न॒रोऽद॑ब्धस्तनू॒पाऽअ॒ग्निर्नः॑ पातु दुरि॒ताद॑व॒द्यात्॥१५॥
स्वर सहित पद पाठपुनः॑। मनः॑। पुनः॑। आयुः॑। मे॒। आ। अ॒ग॒न्। पुन॒रिति॒ पुनः॑। प्रा॒णः। पुनः॑। आ॒त्मा। मे॒। आ। अ॒ग॒न्। पुन॒रिति॒ पुनः॑। चक्षुः॑। पुन॒रिति॒ पुनः॑। श्रोत्र॑म्। मे॒। आ। अ॒ग॒न्। वै॒श्वा॒न॒रः। अद॑ब्धः। त॒नू॒पा इति॑ तनू॒ऽपाः। अ॒ग्निः। नः॒ पा॒तु॒। दु॒रि॒तादिति॑ दुःइ॒तात्। अ॒व॒द्यात् ॥१५॥
स्वर रहित मन्त्र
पुनर्मनः पुनरायुर्म आगन्पुनः प्राणः पुनरात्मा म आगन्पुनश्चक्षुः पुनः श्रोत्रम्म आगन् । वैश्वानरो अदब्धस्तनूपा अग्निर्नः पातु दुरितादवद्यात् ॥
स्वर रहित पद पाठ
पुनः। मनः। पुनः। आयुः। मे। आ। अगन्। पुनरिति पुनः। प्राणः। पुनः। आत्मा। मे। आ। अगन्। पुनरिति पुनः। चक्षुः। पुनरिति पुनः। श्रोत्रम्। मे। आ। अगन्। वैश्वानरः। अदब्धः। तनूपा इति तनूऽपाः। अग्निः। नः पातु। दुरितादिति दुःइतात्। अवद्यात्॥१५॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
जीवा अग्निवाय्वादिनिमित्तेन जागरणे पुनर्जन्मनि वा प्रसिद्धानि मनआदीनीन्द्रियाणि प्राप्नुवन्तीत्युपदिश्यते॥
अन्वयः
यस्य सम्बन्धेन कृपया वा मे मह्यं जागरणे पुनर्जन्मनि वा मन आयुः पुनरागन्, मे मम प्राणः पुनरागन्, आत्मा पुनरागन्, मे मह्यं चक्षुः पुनरागन्, श्रोत्रं पुनरागन्। सोऽदब्धस्तनूपा वैश्वानरोऽग्निर्नोऽस्मानवद्याद् दुरितात् पातु पालयति पालयतु वा॥१५॥
पदार्थः
(पुनः) शयनानन्तरं जागरणे, द्वितीये जन्मनि वा (मनः) विज्ञानसाधकम् (पुनः) पश्चाज्जन्मानन्तरम् (आयुः) येन जीवनम् (मे) मह्यम् (आ) समन्तात् (अगन्) प्राप्नोति। अत्र सर्वत्र लडर्थे लुङ्। मन्त्रे घस॰। [अष्टा॰२.४.८०] इति च्लेर्लुक्। मो नो धातोः। [अष्टा॰८.२.६४] इति मकारस्य नकारः (पुनः) वारंवारम् (प्राणः) शरीराधारकः (पुनः) पश्चात् मनुष्यदेहधारणानन्तरम् (आत्मा) अतति सर्वत्र व्याप्नोतीति सर्वान्तर्य्यामी परमात्मा, स्वस्वभावो वा (मे) मह्यम् (आ) अभितः (अगन्) प्राप्नोति (पुनः) पश्चात् (चक्षुः) चष्टे येन तद्रूपग्राहकमिन्द्रियम् (पुनः) अग्रे (श्रोत्रम्) शृणोति शब्दान् येन तच्छब्दग्राहकमिन्द्रियम् (मे) मह्यम् (आ) आभिमुख्ये (अगन्) प्राप्नोति (वैश्वानरः) शरीरनेता जाठराग्निः, सर्वस्य नेता परमेश्वरो वा (अदब्धः) हिंसितुमनर्हः (तनूपाः) यः शरीरमात्मानं च रक्षति (अग्निः) अन्तःस्थो विज्ञानस्वरूपो वा (नः) अस्मान् (पातु) पालयति पालयतु वा (दुरितात्) पापजन्यात् प्राप्तव्याद् दुःखाद् दुष्टकर्मणो वा (अवद्यात्) पापाचरणात्। अयं मन्त्रः (शत॰३.२.२.२३) व्याख्यातः॥१५॥
भावार्थः
अत्र श्लेषालङ्कारः। यदा जीवाः शयनं मरणं च प्राप्नुवन्ति, तदा यानि कार्य्यसिद्धिसाधनानि मन आदीनीन्द्रियाणि प्रलीनानीव भूत्वा पुनः पुनर्जागरणे जन्मान्तरे वा प्राप्नुवन्ति, तानि यस्य विद्युदग्न्यादेः सम्बन्धेन परमेश्वरस्य सत्ता व्यवस्थाभ्यां वा सगोलकानि भूत्वा कार्य्यकरणसमर्थानि भवन्ति, स सम्यक् सेवितो जाठराग्निः सर्वं रक्षत्युपासितो जगदीश्वरः पापकर्मणः सकाशान्निवर्त्त्य धर्मे प्रवर्त्य पुनः पुनर्मनुष्यजन्मानि प्रापय्य दुष्टाचाराद् दुःखेभ्यश्च पृथक्कृत्वाऽऽभ्युदयिकं नैःश्रेयसिकं च सुखं प्रापयति॥१५॥
विषयः
जीवा अग्निवाय्वादिनिमित्तेन जागरणे पुनर्जन्मनि वा प्रसिद्धानि मन आदीनीन्द्रियाणि प्राप्नुवन्तीत्युपदिश्यते ॥
सपदार्थान्वयः
यस्य सम्बन्धेन कृपया वा मे=मह्यं [पुनः]=जागरणे पुनर्जन्मनि वा जागरणे शयनानन्तरं द्वितीये जन्मनि वा, मनः विज्ञानसाधकम् आयुः येन जीवनं पुनः पश्चाज्जन्मानन्तरं येन आ-अगन् समन्तात् प्राप्नोति । मे=मम प्राणः शरीरधारकः पुनः वारंवारकम् आ-गन् समन्तात् प्राप्नोति । आत्माअतति=सर्वत्र व्याप्नोतीति सर्वान्तर्यामी परमात्मा, स्वस्वभावो वा पुनः पश्चान्मनुष्यदेहधारणानन्तरम् आ-अगन् अभितः प्राप्नोति । मे=मह्यं चक्षुः चष्टे येन तद्रूपग्राहकमिन्द्रियं पुनः पश्चाद् आ-अगन् । श्रोत्रं शृणोति शब्दान् येन तच्छब्दग्राहकमिन्द्रियंपुनः अग्रे आ-अगन् आभिमुख्येन प्राप्नोति । सोऽदब्धः हिंसितुमनर्हः तनूपाः यः शरीरमात्मनं च रक्षति वैश्वानरः शरीरनेता जाठराग्निः, सर्वस्य नेता परमेश्वरो वा अग्निः अन्तरस्थो, विज्ञानस्वरूपो वा नः=अस्मान् अवद्यात् पापाचरणात् दुरितात् पापजन्यात् प्राप्तव्याद् दुःखाद् दुष्टकर्मणोवा पातु=पालयति पालयतु वा ।। ४ । १५ ।। [यस्य सम्बन्धेन कृपया वा मे=मह्यं [पुनः]=जागरणे पुनर्जन्मनि वा मनः, आयुः, प्राणः, आत्मा, चक्षुः, श्रोत्रं, पुनरागन्]
पदार्थः
[पुनः] जागरणे शयनानन्तरं, द्वितीये जन्मनि वा (मनः) विज्ञानसाधकम् (पुनः) पश्चाज्जन्मानन्तरम् येन (आयुः) येन जीवनम् (मे) मह्यम् (आ) समन्तात् (अगन्) प्राप्नोति । अत्र सर्वत्र लडर्थे लुङ् । मन्त्रं घस० । इति च्लेर्लुक् । मोनोधातोरिति मकारस्य नकार: (पुनः) वारंवारम् (प्राणः) शरीराधारकः (पुनः) पश्चात् मनुष्यदेहधारणानन्तरम् (आत्मा) अतति=सर्वत्र व्याप्नोतीति सर्वान्तर्यामी परमात्मा, स्वस्वभावो वा (मे) मह्यम् (आ) अभितः (अगन्) प्राप्नोति (पुनः) पश्चात् (चक्षुः) चष्टे येन तद्रूपग्राहकमिन्द्रियम् (पुनः) अग्रे (श्रोत्रम्) शृणोति शब्दान्येन तच्छब्दग्राहकमिन्द्रियम् (मे) मह्यम् (आ) आभिमुख्ये (अगन्) प्राप्नोति (वैश्वानरः) शरीरनेता जाठराग्निः। सर्वस्य नेता परमेश्वरो वा (अदब्धः) हिंसितुमनर्हः (तनूपाः) यः शरीरमात्मानं च रक्षति (अग्निः) अन्तस्थो विज्ञानस्वरूपो वा (नः) अस्मान् (पातु) पालयति पालयतु वा (दुरितात्) पापजन्यात्प्राप्तव्याद् दुःखाद् दुष्टकर्मणो वा (अवद्यात्) पापाचरणात् ॥ अयं मंत्रः श० ३ ।२ ।२ ।२३ व्याख्यातः ।। १५ ।।
भावार्थः
अत्र श्लेषालङ्कारः ॥ यदा जीवाः शयनं मरणं च प्राप्नुवन्ति तदा यानि कार्यसिद्धिसाधनानि मनआदीनीन्द्रियाणि प्रलीनानीव भूत्वा पुनः पुनर्जागरणे जन्मान्तरे वा प्राप्नुवन्ति, तानि यस्य विद्युदग्न्यादेः सम्बन्धेन परमेश्वरस्य सत्ताव्यवस्थाभ्यां वा सगोलकानि भूत्वा कार्यकरणसमर्थानि भवन्ति । [सोऽदब्धस्तनूपा वैश्वानरोऽग्निर्नः=अस्मान् वद्याद् दुरितात् पातु=पालयति, पालयतु वा] स सम्यक् सेवितो जाठराग्निः सर्वं रक्षत्युपासितो जगदीश्वरः पापकर्मणः सकाशान्निवर्त्य, धर्मं प्रवर्त्य पुन: पुनर्मनुष्यजन्मानि प्रापप्य दुष्टाचाराद् दुःखेभ्यश्च पृथक् कृत्वाऽऽभ्युदयिकं नैःश्रेयसिकं च सुखं प्रापयति ।। ४ । १५ ।।
विशेषः
अङ्गिरसः । अग्निः=भौतिकः, ईश्वरो वा। निचृद्ब्राह्मी बृहती। मध्यमः ॥
हिन्दी (5)
विषय
जीव अग्नि, वायु आदि पदार्थों के निमित्त से जगने के समय वा दूसरे जन्म में प्रसिद्ध मन आदि इन्द्रियों को प्राप्त होते हैं, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में किया है॥
पदार्थ
जिसके सम्बन्ध वा कृपा से (मे) मुझ को जो (मनः) विज्ञानसाधक मन (आयुः) उमर (पुनः) फिर-फिर (आगन्) प्राप्त होता (मे) मुझ को (प्राणः) शरीर का आधार प्राण (पुनः) फिर (आगन्) प्राप्त होता (आत्मा) सब में व्यापक सब के भीतर की सब बातों को जानने वाले परमात्मा का विज्ञान (आगन्) प्राप्त होता (मे) मुझको (चक्षुः) देखने के लिये नेत्र (पुनः) फिर (आगन्) प्राप्त होते और (श्रोत्रम्) शब्द को ग्रहण करने वाले कान (आगन्) प्राप्त होते हैं, वह (अदब्धः) हिंसा करने अयोग्य (तनूपाः) शरीर वा आत्मा की रक्षा करने और (वैश्वानरः) शरीर को प्राप्त होने वाला (अग्निः) अग्नि वा विश्व को प्राप्त होने वाला परमेश्वर (नः) हम लोगों को (अवद्यात्) निन्दित (दुरितात्) पाप से उत्पन्न हुए दुःख वा दुष्ट कर्मों से (पातु) पालन करता है॥१५॥(मे) मुझको (चक्षुः) देखने के लिये नेत्र (पुनः) फिर (आगन्) प्राप्त होते और (श्रोत्रम्) शब्द को ग्रहण करने वाले कान (आगन्) प्राप्त होते हैं, वह (अदब्धः) हिंसा करने अयोग्य (तनूपाः) शरीर वा आत्मा की रक्षा करने और (वैश्वानरः) शरीर को प्राप्त होने वाला (अग्निः) अग्नि वा विश्व को प्राप्त होने वाला परमेश्वर (नः) हम लोगों को (अवद्यात्) निन्दित (दुरितात्) पाप से उत्पन्न हुए दुःख वा दुष्ट कर्मों से (पातु) पालन करता है॥१५॥
भावार्थ
इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जब जीव सोने वा मरण आदि व्यवहार को प्राप्त होते हैं, तब जो-जो मन आदि इन्द्रिय नाश हुए के समान होकर फिर जगने वा जन्मान्तर में जिन कार्य्य करने के साधनों को प्राप्त होते हैं, वे इन्द्रिय जिस विद्युत् अग्नि आदि के सम्बन्ध परमेश्वर की सत्ता वा व्यवस्था से शरीर वाले होकर कार्य्य करने को समर्थ होते हैं, मनुष्यों को योग्य है कि (जो) वह अच्छे प्रकार सेवन किया हुआ जाठराग्नि सब की रक्षा करता और जो उपासना किया हुआ जगदीश्वर पापरूप कर्मों से अलग कर धर्म में प्रवृत्त कर बार-बार मनुष्यजन्म को प्राप्त कराकर दुष्टाचार वा दुःखों से पृथक् करके इस लोक वा परलोक के सुखों को प्राप्त कराता है॥१५॥
विषय
जागने पर
पदार्थ
१. गत मन्त्र की भावना के अनुसार सारी रात्रि प्रभु-रक्षण में आनन्दपूर्वक सोकर आङ्गिरस जागता है और प्रार्थना करता है कि मुझे ( पुनः ) = फिर ( मनः ) = विज्ञानसाधक मन प्राप्त हो। ( पुनः ) = फिर ( मे ) = मुझे ( आयुः ) = क्रियामय जीवन [ इ गतौ ] ( आगन् ) = प्राप्त हो।
२. ( पुनः ) = फिर से ( प्राणः ) = शरीर-शक्ति प्राप्त हो और इस प्राण के द्वारा ( पुनः ) = फिर से ( मे ) = मुझे ( आत्मा ) = [ सर्वत्र अतति ] सर्वान्तर्यामी परमात्मा ( आगन् ) = प्राप्त हो। प्राण तो आत्मा को प्राप्त करानेवाले हैं। प्राणसाधना चित्तवृत्ति के निरोध के द्वारा हमें ‘स्वरूप’ में स्थित करती है।
३. ( पुनः चक्षुः ) = फिर से मुझे दृष्टिशक्ति प्राप्त हो और ( पुनः ) = फिर ( मे ) = मुझे ( श्रोत्रम् ) = श्रवणशक्ति ( आगन् ) = प्राप्त हो।
४. मेरी सब-की-सब इन्द्रियाँ ठीक कार्य करनेवाली बनें इसके लिए आवश्यक है कि ( वैश्वानरः ) = सबके शरीरों का नेता जाठराङ्गिन—शरीरों को स्वस्थ रखनेवाली पाचनशक्ति ( अदब्धः ) = अहिंसित होती हुई ( तनूपाः ) = शरीर की रक्षा करनेवाली ( अग्निः ) = जाठराङ्गिन ( नः ) = हमें ( दुरितात् ) = दुर्गति से तथा ( अवद्यात् ) = पापों से ( पातु ) = बचाए। [ अयमङ्गिनर्वैश्वानरो योऽयमन्तःपुरुषे येनेदमन्नं पच्यते—श० १४।८।१०।१ ] जाठराङ्गिन के ठीक होने पर जहाँ शरीर में रोग नहीं आते वहाँ मनों में खिझ व क्रोध आदि भी उत्पन्न नहीं होते। मन्दाङ्गिनवाला पुरुष मन्द प्रेमवाला व तीव्र द्वेष व क्रोधवाला होता है। इस प्रकार यह वैश्वानर अग्नि हमें शरीर व मन दोनों दृष्टिकोणों से स्वस्थ बनाती है। प्रभु भी ‘वैश्वानर’ हैं। प्रभु का स्मरण भी हमें दुरितों व अघों से बचानेवाला है।
भावार्थ
भावार्थ — आङ्गिरस प्रतिदिन जीवन को सुन्दर बनाने का संकल्प करता है। प्रतिदिन का नया निश्चय उसे दुरितों व पापों में फँसने से बचानेवाला होता है। यह अपनी वैश्वानर अग्नि को ठीक रखता है और शरीर व मन के स्वास्थ्य को प्राप्त करता है।
टिप्पणी
नोट — आङ्गिरस ‘इन बातों को कहता ही हो’ ऐसा नहीं। वह इन्हें क्रियारूप में लाने का प्रयत्न भी करता है। उसका जीवन भी इन बातों को कहता है—इस कहने के कारण ही [ वदति इति वत्सः ] वह ‘वत्स’ ऋषि हो जाता है और प्रभु का प्रिय बनता है। अगले मन्त्रों का ऋषि यह वत्स ही है। अब वत्स की प्रार्थना देखिए—
विषय
मन, आयु, प्राण, चक्षु आदि शक्तियों की पुनः प्राप्ति ।
भावार्थ
शयन के बाद ( मे मनः ) मेरा मन ( पुनः आगन ) मुझे पुनः प्राप्त होता है। ( पुनः मे आयुः) आयु मुझे पुनः प्राप्त होता है। ( पुनः प्राणः ) प्राण मुझे पुनः प्राप्त होता है । ( पुन: चक्षुः ) चक्षु मुझे फिर प्राप्त होता है। ( मे श्रोत्रम् पुनः आ अगन् ) मुझे श्रोत्र, कान पुनः प्राप्त होता है । ( वैश्वानरः ) समस्त नरदेहों में प्राणों के नेतारूप से विद्यमान वैश्वानर जीवात्मा ( अदब्धः ) अविनाशी ( तनूपाः ) शरीर का स्वामी ( अग्नि ) अग्नि- अग्रणी राजा के समान है, वह ( नः ) हमें ( अवधात् ) निन्दनीय ( दुरितात् ) दुष्टाचरण से ( पातु ) बचावे । ईश्वरपक्ष में भी स्पष्ट है कि रात्रि समय में वैश्वानर परमेश्वर अविनाशी है, वह हमारे शरीरों का रक्षक 'तनूपा' है, वह हमें सब निन्दनीय पाप से बचावे । मरण के पश्चात् पुनः जीवन प्राप्ति के अवसर पर भी मन, आयु, प्राण, देह, चक्षु, श्रोत्र आदि हमें पुनः प्राप्त हों और ईश्वर हमें पाप से बचावे । इसी प्रकार प्रलय काल ब्राह्मरात्रि होती हैं, उसमें भी जीव सुप्त दशा में रहते हैं । उसके पश्चात् पुनः ब्राह्म रात्रि के प्रारम्भ में हम जीवों को आयु आदि प्राप्त होते हैं । परमेश्वर ही सब के शरीरों को बचाता है। वह हमें पाप से बचावे || शत० ३ । २ । २ । २३ ॥
टिप्पणी
१५- ० आगात् ३, '० अग्निर्मा इति काण्व० ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
अग्निर्देवता । भुरिग् बाह्मी बृहती । मध्यमः स्वरः ॥
विषय
पुनर्जन्म
शब्दार्थ
(मे) मुझे (मन: पुन:) मन फिर से (आगन्) प्राप्त हुआ है (प्राणः पुनः) प्राण भी फिर से प्राप्त हुए हैं (चक्षुः पुनः) नेत्र भी नूतन ही मिले हैं (श्रोत्रम् मे पुनः आगन्) कान भी मुझे फिर से प्राप्त हुए हैं (आत्मा मे पुनः आगन्) आत्मा भी मुझे फिर से प्राप्त हुआ है । अतः (मे पुनः आयुः आगन्) मुझे पुनः जीवन, पुनर्जन्म प्राप्त हुआ है । (वैश्वानरः) विश्वनायक, सर्वजन-हितकारी (अदब्ध:) अविनाशी (तनूपा:) जीवनरक्षक (अग्नि:) परमतेजस्वी, सर्वोन्नति-साधक परमात्मा (दुरितात् अवद्यात्) बुराई और निन्दा से, दुराचार और पाप से (नः पातु) हमारी रक्षा करें ।
भावार्थ
जो लोग यह कहते हैं कि वेद में पुनर्जन्म नहीं हैं वे इस मन्त्र को ध्यानपूर्वक पढ़ें । इस मन्त्र में पुनर्जन्म का स्पष्ट उल्लेख है । देह के साथ आत्मा के संयोग को पुनर्जन्म कहते हैं । मन्त्र के पूर्वार्द्ध में मुझे नूतन मन, प्राण, चक्षु, श्रोत्र और आत्मा मिला है अतः मेरा पुनर्जन्म हुआ है यह स्पष्ट रूप से पुनर्जन्म का वर्णन है । मन्त्र के उत्तरार्द्ध में प्रभु से एक सुन्दर प्रार्थना की गई है – हे प्रभो ! हमें दुराचार और पाप से बचा । दुराचार और पाप से बचकर जब हम शुभ-कर्म करेंगे तो नीच योनियों में न जाकर हमारा जन्म श्रेष्ठ योनियों में होगा अथवा हम मुक्ति को प्राप्त करेंगे ।
विषय
जीव, अग्नि, वायु आदि पदार्थों के निमित्त से जगने के समय वा दूसरे जन्म में प्रसिद्ध मन आदि इन्द्रियों को प्राप्त करते हैं, इस विषय का उपदेश किया है ।।
भाषार्थ
जिसके सम्बन्ध वा कृपा से (मे) मुझे (पुनः) शयन के पश्चात् जागने पर या पुनर्जन्म होने पर (मनः) विज्ञान का साधक मन तथा (आयुः) जीवन (पुनः) जन्म के पश्चात् (आ-अगन्) सब ओर से प्राप्त होता है। (मे) मेरा (प्राणः) शरीर धारण करने वाला प्राण (पुनः) प्राण बार-बार (आगन्) प्राप्त होता है। (आत्मा) सर्वत्र व्यापक सर्वान्तर्यामी परमात्मा अथवा अपना स्वभाव (पुनः) मानव देह धारण के पश्चात् (आ-अगन्) सब प्रकार से प्राप्त होता है। (मे) मुझे (चक्षुः) रूप ग्रहण करने वाला चक्षु इन्द्रिय (पुनः) फिर (आ-अगन्) प्राप्त होता है। (श्रोत्रम्) शब्द को ग्रहण करने वाला श्रोत्र इन्द्रिय (पुनः) आगे भी (आ-अगन्) प्राप्त होता है। वह (अदब्धः) हिंसा के अयोग्य (तनूपाः) शरीर और आत्मा का रक्षक (वैश्वानरः) शरीर का नेता जाठर अग्नि वा सबका नेता परमेश्वर (अग्नि:) शरीर में स्थित अग्नि वा विज्ञानस्वरूप परमेश्वर (नः) हमारी (अवद्यात्) पाप-आचरण से (दुरितात्) पाप से प्राप्त होने वाले दुःख वा दुष्ट कर्म से (पातु) रक्षा करता है वा करे । ४ । १५ ।।
भावार्थ
इस मन्त्र में श्लेष अलङ्कार है । जब जीव शयन और मृत्यु को प्राप्त होते हैं तब जो कार्य को सिद्ध करने वाली मन आदि इन्द्रियाँ हैं वे नष्ट-सी होकर पुनः अर्थात् जागने पर वा जन्मान्तर में प्राप्त हो जाती हैं, और जो विद्युत्-अग्नि आदि के सम्बन्ध से तथा परमेश्वर की सत्ता और व्यवस्था से गोलक सहित होकर कार्य करने में समर्थ होती हैं। वह अच्छे प्रकार सेवन किया हुम्रा जाठराग्नि सब की रक्षा करता है तथा उपासना किया जगदीश्वर पाप कर्म से हटा कर, धर्म में लगा कर बार-बार मनुष्य जन्म प्रदान करके, दुष्ट आचरण और पापों से पृथक् करके अभ्युदय और निश्श्रेयस सुख पहुँचाता है ॥ ४ । १५ ।।
प्रमाणार्थ
(अगन्) इस मन्त्र में सर्वत्र 'अगन्' पद में लट् अर्थ में लुङ् लकार है । 'मन्त्रे घस० [अ० २ । ४ । ८०] सूत्र से 'च्लि' प्रत्यय का 'लुक्' और 'मो नो धातोः' [अ० ८ । २ । ६४] सूत्र से मकार को नकार आदेश है। इस मन्त्र की व्याख्या शत० (३ । २ । २ । २३) में की गई है ।। ४ । १५ ।।
भाष्यसार
१. अग्नि (भौतिक) – जब जीव शयन को प्राप्त हो जाता है, तब उसकी कार्य को सिद्ध करने वाली मन आदि इन्द्रियाँ नष्ट-सी हो जाती हैं, किन्तु इस भौतिक अग्नि के सम्बन्ध के कारण शयन के पश्चात् जागने पर विज्ञान का साधक मन, आयु, शरीर को धारण करने वाले प्राण, आत्मा, रूप को ग्रहण करने वाला चक्षु, शब्द को ग्रहण करने वाला श्रोत्र आदि इन्द्रियाँ फिर प्राप्त हो जाती हैं। अच्छे प्रकार सेवन किया हुआ शरीर का नेता तथा रक्षक जाठराग्नि इन सब मन आदि इंद्रियों की रक्षा करता है। २. अग्नि (ईश्वर) – जब मनुष्य मृत्यु को प्राप्त हो जाता है तब उसकी कार्य की सिद्धि करने वाली मन आदि इन्द्रियाँ नष्ट-सी हो जाती हैं किन्तु अग्नि अर्थात् जगदीश्वर की कृपा से पुनः अर्थात् जन्मान्तर में मन, आयु, प्राण, आत्मा, चक्षु, श्रोत्र आदि इन्द्रियाँ फिर प्राप्त हो जाती हैं। परमेश्वर की सत्ता और व्यवस्था से फिर गोलक सहित होकर कार्य करने में समर्थ होती हैं। शरीर और आत्मा का रक्षक, सबका नेता, विज्ञानस्वरूप जगदीश्वर उपासना से पाप-कर्म से हटाता है, धर्म में प्रवृत्त करता है, बार-बार मनुष्य जन्म प्रदान करता है, दुष्टाचरण और दुःखों से पृथक् करके ऐहिक और पारमार्थिक सुख प्रदान करता है। ३. अलङ्कार – इस मन्त्र में श्लेष अलङ्कार होने से अग्नि शब्द से भौतिक अग्नि और ईश्वर अर्थ का ग्रहण किया है ।। ४ । १५ ।।
अन्यत्र व्याख्यात
महर्षि ने इस मन्त्र की व्याख्या ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका (पुनर्जन्म-विषय) में इस प्रकार की है-- "(पुनर्मनः-पुनरात्मा) हे सर्वज्ञ ईश्वर जब-जब हम जन्म लेवें तब-तब हमको शुद्ध मन, पूर्ण आयु, आरोग्यता, प्राण, कुशलतायुक्त जीवात्मा, उत्तम चक्षु और प्राण, प्राप्त हों (वैश्वानरोऽदब्धः) जो विश्व में विराजमान ईश्वर है वह सब जन्मों में हमारे शरीरों का पालन करे (अग्निर्नः) सब पापों के नाश करने वाले आप हमको (पातु दुरितादवद्यात्) बुरे कामों और दुःखों से पुनर्जन्म में अलग रक्खें" ।।
मराठी (2)
भावार्थ
या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. आहे. जेव्हा जीव निद्रिस्त होतात किंवा त्यांना मृत्यू येतो. तेव्हा मन व इंद्रियांचा नाश झाल्यासारखाच असून, निद्रेनंतर जेव्हा जाग येते किंवा मृत्यूनंतर पुनर्जन्म प्राप्त होतो, तेव्हा कर्म करण्यासाठी त्याला साधनरूपी इंद्रिये पुन्हा प्राप्त होतात. परमेश्वरी व्यवस्थेप्रमाणे इंद्रिये विद्युतरूपी अग्नीद्वारे (शरीरयुक्त बनून) कार्य करण्यास सिद्ध होतात. चांगल्या स्थितीतील जठराग्नी सर्वांचे रक्षण करतो व परमेश्वर पापरूपी कर्मापासून परावृत्त करून धर्मात प्रवृत्त करतो व वारंवार मनुष्यजन्म देऊन दुष्ट आचरण व दुःख यापासून पृथक करतोच व इहलोक किंवा परलोकाचे सुख प्रदान करतो त्यासाठी तोच उपासना करण्यायोग्य असा उपास्यदेव आहे.
विषय
अग्नी, वायु आदी पदार्थांच्या माध्यमातून सर्व जीव जागृत अवस्थेत मन आदी इंद्रिये प्राप्त करतात अथवा पुढच्या जन्मात मन आदी इंद्रियें त्यास मिळतात, याविषयी पुढील मंत्रात प्रतिपादन केले आहे -
शब्दार्थ
शब्दार्थ - (या मंत्राचा संबंध भौतिक अग्नी व परमेश्वराशी आहे) अग्नीच्या संबंधाने वा परमेश्वराच्या कृपेने (मे) मला (मनः) ज्ञानसाधक मनाची तसेच (आयुः) जीवनाची व जन्माची (पुनः) वारंवार (आगम्) प्राप्ती होते (मला पुढील अनेक जन्मात पुन्हा वा अनेकवार मन आदी इंद्रिये मिळतात जीवन मिळते) (मे) मला (प्राण) शरीराचा आधार जो प्राण त्याची (पुनः) (आगन्) प्राप्ती होते (आत्मा) सर्वांत व्यापक असलेल्या अग्नी व भीतरील सर्व गोष्टीना जाणणार्या परमेश्वराची अनुभव (आगन्) प्राप्त होतो (मे) मला (चक्षुः) पाहण्यासाठी नेत्र (पुनः) पुन्हा (आगन्) मिळतात आणि (श्रोत्रम) शब्द ग्रहण करणारे कान (आगन्) पुनः प्राप्त होतात, तो (अदब्ध) ज्यात कदापी हिंसा करू नये असा (तनूपाः) शरीराचे रक्षण करणारा अग्नि आणि आत्म्याचे रक्षण करणारा परमात्मा (वैश्वानरः) शरीराने ग्रहण केला जाणारा व आत्म्याने ग्रहण केला जाणारा (असिः) अग्नी व परमात्मा (नः) आम्हाला (अवधात्) निंदनीय (दुरितात्) पापामुळे उत्पन्न दुःखापासून व दुष्कर्मापासून (पातु) दूर ठेवो व आमचे रक्षण करो.
भावार्थ
भावार्थ - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे (अग्नी या शब्दाचे व त्याच्या विशेषणांचे दोन अर्थ असल्यामुळे श्लेष आहे) जेव्हां प्राणी शयन किंवा मरण आदी अवस्थेत प्राप्त जागृत अवस्थेत येतात पुढील जन्मात जन्मजन्मांतरामधे जीवास कार्य करण्यासाठी पुन्हा साधन म्हणून मिळतात. ही मन आदि इंद्रिये जीवास अग्नीच्या संबंधामुळे वा परमेश्वराच्या व्यवस्थेप्रमाणे मिळतात आणि प्राणी कर्म करण्यात समर्थ होतात. याकरिता मनुष्यांनी हे करणे उचित आहे की जो जाठराग्नी सर्वांची रक्षा करतो आणि जो परमेश्वर पापात्मक कर्मापासून वाचवून धर्मामधे प्रवृत्त करतो आणि याप्रकारे वारंवार मानव जन्म देऊन दुष्टाचरण व दुःखापासून मुक्त करून या लोकात व परलोकात (मोक्षस्थितीत) सुखांची प्राप्ती करवितो, असा तो उपकारक अग्नी मनुष्यांसाठी उपयोगी आहे आणि असा तो परमात्मा मनुष्यांसाठी उपास्य व वंदनीय आहे. ॥15॥
इंग्लिश (3)
Meaning
I get back after rebirth mind, life, breath, soul, eyes and ears. May God the Leader of all, Non-violent, Omniscient, Guardian of our souls, save us from misfortune and sin.
Meaning
After sleep, after death, after Pralaya, annihilation, we get back the mind, we get back the life, we get back the vital pranic energy, we get back the spirit, we get back the eye, the ear, and all other senses. May Agni, immanent life and lord of the earth, irresistible and indomitable, save and protect us from despicable evil and sin.
Translation
Again the mind has come back to me and again the life. Again the breath and again the soul has come back to me. Again the vision and again the hearing has come back to me. May the adorable Lord, kind to all men, always uninjured, protector of bodies, protect us from dishonourable evils. (1)
Notes
Avadyat duritat, (rom dishonourable evil.
बंगाली (1)
विषय
জীবা অগ্নিবায়্বাদিনিমিত্তেন জাগরণে পুনর্জন্মনি বা প্রসিদ্ধানি মনআদীনীন্দ্রিয়াণি প্রাপ্নুবন্তীত্যুপদিশ্যতে ॥
জীব অগ্নি, বায়ু ইত্যাদি পদার্থ সকলের নিমিত্তের দ্বারা জাগিবার সময় অথবা অন্য জন্মে প্রসিদ্ধ মনাদি ইন্দ্রিয় প্রাপ্ত করে, এই বিষয়ের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে করা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ- যাহার সম্পর্ক বা কৃপাবলে (মে) আমাকে যাহা (মনঃ) বিজ্ঞানসাধক মন (আয়ুঃ) আয়ু (পুনঃ) পুনঃ পুনঃ (আগন্) প্রাপ্ত হয়, (মে) আমাকে (প্রাণঃ) শরীরের আধার প্রাণ (পুনঃ) আবার (আগন্) প্রাপ্ত হয় । (আত্মা) সকলের মধ্যে ব্যাপক সকলের মধ্যেকার সকল কথা জানেন যে পরমাত্মার বিজ্ঞান উহা (আগন্) প্রাপ্ত হয়, (মে) আমাকে (চক্ষুঃ) দেখিবার জন্য চক্ষু (পুনঃ) পুনরায় (আগন্) প্রাপ্ত হয় এবং (শ্রোত্রম্) শব্দকে গ্রহণকারী কর্ণ (আগন্) প্রাপ্ত হয়, সেই (অদব্ধঃ) হিংসা করিবার অযোগ্য (তনূপাঃ) শরীর বা আত্মার রক্ষাকারী এবং (বৈশ্বানরঃ) শরীর প্রাপ্তকারী (অগ্নিঃ) অগ্নি বা বিশ্বকে প্রাপ্তকারী ঈশ্বর (নঃ) আমাদিগকে (অবদ্যাৎ) নিন্দিত (দুরিতাৎ) পাপ হইতে উৎপন্ন দুঃখ বা দুষ্ট কর্ম হইতে (পাতু) পালন করিয়া থাকেন ॥ ১৫ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ- এই মন্ত্রে শ্লেষালঙ্কার আছে । যখন জীব শয়ন করিবার বা মরণাদি ব্যবহার প্রাপ্ত হয় তখন যে যে মনাদি ইন্দ্রিয় নাশ হইবার সমান হইয়া পুনরায় জাগিবার বা জন্মান্তরে যে সব কার্য্য করিবার সাধন প্রাপ্ত হয় সেই সব ইন্দ্রিয় যে বিদ্যুতাগ্নি ইত্যাদির সম্পর্ক, পরমেশ্বরের অস্তিত্ব বা ব্যবস্থা দ্বারা শরীর যুক্ত হইয়া কার্য্য করিতে সক্ষম হয় । সেই সম্যক্ প্রকার সেবন কৃত জঠরাগ্নি সকলের রক্ষা করে এবং যাহা উপাসনা কৃত জগদীশ্বর পাপরূপ কর্ম হইতে পৃথক করিয়া ধর্মে প্রবৃত্ত করিয়া পুনঃ পুনঃ মনুষ্য জন্ম প্রাপ্ত করাইয়া দুষ্টাচার বা দুঃখ হইতে পৃথক করিয়া ইহলোক বা পরলোকের সুখ প্রাপ্ত করান, তিনি কেন উপযুক্ত ও উপাস্য হইবেন না? ॥ ১৫ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
পুন॒র্মনঃ॒ পুন॒রায়ু॑র্ম॒ऽআऽগ॒ন্ পুনঃ॑ প্রা॒ণঃ পুন॑রা॒ত্মা ম॒ऽআऽগ॒ন্ পুন॒শ্চক্ষুঃ॒ পুনঃ॒ শ্রোত্রং॑ ম॒ऽআऽগ॑ন্ । বৈ॒শ্বা॒ন॒রোऽদ॑ব্ধস্তনূ॒পাऽঅ॒গ্নির্নঃ॑ পাতু দুরি॒তাদ॑ব॒দ্যাৎ ॥ ১৫ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
পুনর্মন ইত্যস্যাঙ্গিরস ঋষয়ঃ । অগ্নির্দেবতা । ব্রাহ্মী বৃহতী ছন্দঃ ।
মধ্যমঃ স্বরঃ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal