English
यजुर्वेद - अध्याय 9/ मन्त्र 14
ए॒ष स्य वा॒ज क्षि॑प॒णिं तु॑रण्यति ग्री॒वायां॑ ब॒द्धोऽअ॑पिक॒क्षऽआ॒सनि॑। क्रतुं॑ दधि॒क्राऽअनु॑ स॒ꣳसनि॑ष्यदत् प॒थामङ्का॒स्यन्वा॒पनी॑फण॒त् स्वाहा॑॥१४॥
स्वर सहित पद पाठए॒षः। स्यः। वा॒जी। क्षि॒प॒णिम्। तु॒र॒ण्य॒ति॒। ग्री॒वाया॑म्। ब॒द्धः। अ॒पि॒क॒क्ष इत्य॑पिऽक॒क्षे। आ॒सनि॑। क्रतु॑म्। द॒धि॒क्रा इति॑ दधि॒ऽक्राः। अनु॑। स॒ꣳसनि॑ष्यदत्। स॒ꣳसनि॑स्यद॒दिति॑ स॒म्ऽसनि॑स्यदत्। प॒थाम्। अङ्का॑सि। अनु॑। आ॒पनी॑फण॒दित्या॒ऽपनी॑फणत्। स्वाहा॑ ॥१४॥
स्वर रहित मन्त्र
एष स्य वाजी क्षिपणिन्तुरण्यति ग्रीवायाम्बद्धो अपिकक्षऽआसनि । क्रतुन्दधिक्राऽअनु सँसनिष्यदत्पथामङ्गाँस्यन्वापनीपणत्स्वाहा ॥
स्वर रहित पद पाठ
एषः। स्यः। वाजी। क्षिपणिम्। तुरण्यति। ग्रीवायाम्। बद्धः। अपिकक्ष इत्यपिऽकक्षे। आसनि। क्रतुम्। दधिक्रा इति दधिऽक्राः। अनु। सꣳसनिष्यदत्। सꣳसनिस्यददिति सम्ऽसनिस्यदत। पथाम्। अङ्कासि। अनु। आपनीफणदित्याऽपनीफणत्। स्वाहा॥१४॥
विषयः - यदा सेनासेनेशौ सुशिक्षतौ परस्परं प्रीतियुक्तौ स्यातां तदैव विजयलाभः स्यादित्याह ॥
सपदार्थान्वयः - यथैषः वीर: स्यः=असौ वाजी वेगवान् आसनि आस्ये ग्रीवायां कण्ठे बद्धः क्रतुं कर्म [अनु] संसनिष्यदत् अतिशयेनप्रस्रवन् अपिकक्षे निश्चिप्तपार्श्वावयवे पथां मार्गाणाम् अङ्कांसि लक्षणानि अनु-आ-पनीफणत् अतिशयेन गच्छन् दधिक्राः यो दधीन्=धारकान् क्राम्यति स दधिक्राः=अश्वः क्षिपणिं दूरे क्षिपन्ति शत्रून् यया तां सेनां [तुरण्यति]=गच्छति त्वस्यति, तथा सेनेशः स्वाहा सत्यया वाचा स्वसेनां पराक्रमयेत् ।। ९ । १४ ।। [यथैष:.....वाजी......क्षिपणिं [तुरण्यति]=गच्छति तथा सेनेशः स्वाहा स्वसेनां पराक्रमयेत्]
पदार्थः -
(एषः) वीर: (स्य) असौ । अत्र स्यश्छन्दसि बहुलम्।। अ० ६ । १ । १३३ ।। इति सोर्लोपः (वाजी) वेगवान् (क्षिपणिम्) दूरे क्षिपन्ति शत्रून्यथा तां सेनाम् (तुरण्यति) त्वरयति (ग्रीवायाम्) कण्ठे (बद्ध:) (अपिकक्षे) निश्चितपार्श्वावयवे (आसनि) आस्ये (क्रतुम्) कर्म (दधिक्राः) यो दधीन्=धारकान् क्राम्यति स दधिक्राः अश्वः । दधिक्रा इत्यश्वनामसु पठितम् ॥ निघं० १ ॥ १४ ॥ (अनु) (संसनिष्यदत्) अतिशयेन प्रस्रवन् । अत्र स्यन्दू धातोर्यङ्लुक् शतृप्रत्ययेऽभ्यासस्य निक् निपात्यते (पथाम्) मार्गाणाम् (अंकांसि) लक्षणानि (अनु) (आपनीफणत्) अतिशयेन गच्छन् (स्वाहा) सत्यया वाचा ॥ अयं मन्त्रः शत० ५ । १ । ५ । १९ व्याख्यातः ॥ १४ ॥
भावार्थः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः ॥ सेनापतिरक्षिता वीरा अश्ववद्धावन्तः सद्यः शत्रून् हन्तुं शक्नुवन्ति, सेनापतिः सुकर्मकारिभिः सुशिक्षितैर्वीरैः सहैव युद्ध्यमानः सन् प्रशंसितोविजयते; नान्यथा ॥ ९। १४ ॥
विशेषः - दधिक्रावा: । बृहस्पतिः=सुशिक्षितः सेनापतिः। जगती । निषादः ॥
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal