ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 69/ मन्त्र 4
ऋषिः - सुमित्रो वाध्र्यश्चः
देवता - अग्निः
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
यं त्वा॒ पूर्व॑मीळि॒तो व॑ध्र्य॒श्वः स॑मी॒धे अ॑ग्ने॒ स इ॒दं जु॑षस्व । स न॑: स्ति॒पा उ॒त भ॑वा तनू॒पा दा॒त्रं र॑क्षस्व॒ यदि॒दं ते॑ अ॒स्मे ॥
स्वर सहित पद पाठयम् । त्वा॒ । पूर्व॑म् । ई॒ळि॒तः । व॒ध्रि॒ऽअ॒श्वः । स॒म्ऽई॒धे । अ॒ग्ने॒ । सः । इ॒दम् । जु॒ष॒स्व॒ । सः । नः॒ । स्ति॒ऽपाः । उ॒त । भ॒व॒ । त॒नू॒ऽपाः । दा॒त्रम् । र॒क्ष॒स्व॒ । यत् । इ॒दम् । ते॒ । अ॒स्मे इति॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
यं त्वा पूर्वमीळितो वध्र्यश्वः समीधे अग्ने स इदं जुषस्व । स न: स्तिपा उत भवा तनूपा दात्रं रक्षस्व यदिदं ते अस्मे ॥
स्वर रहित पद पाठयम् । त्वा । पूर्वम् । ईळितः । वध्रिऽअश्वः । सम्ऽईधे । अग्ने । सः । इदम् । जुषस्व । सः । नः । स्तिऽपाः । उत । भव । तनूऽपाः । दात्रम् । रक्षस्व । यत् । इदम् । ते । अस्मे इति ॥ १०.६९.४
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 69; मन्त्र » 4
अष्टक » 8; अध्याय » 2; वर्ग » 19; मन्त्र » 4
अष्टक » 8; अध्याय » 2; वर्ग » 19; मन्त्र » 4
विषय - राजा के प्रति प्रजा के कर्त्तव्य। प्रजा के प्रति राजा के उदार दान। पक्षान्तर में प्रभु के उदार दान।
भावार्थ -
हे (अग्ने) अग्नि के समान तेजस्विन् ! स्वप्रकाश ! राजन् ! प्रभो ! (वध्रि-अश्वः) वेगवान्, बलवान् वशीभूत इन्द्रियों और अश्वादि से सम्पन्न जन भी (ईडितः) तुझे चाहता और तेरी स्तुति उपासना करनेहारा होकर (पूर्वम् यम् त्वा) पूर्व विद्यमान वा सर्वपालक तुझ को (सम् ईधे) प्रज्वलित करता है, (सः) वह तू (इदम् जुषस्व) इस जगत को राष्ट्रवत् स्वीकार कर। (उत) और तू (नः स्तिपाः भव) हमारे घरों, देहों का पालक हो। (उत) और तू (नः तनूपाः भव) हमारे देहों वा पुत्र-पौत्रादि सन्तानों का भी पालक हो। (यत्) जो (इदं) यह जगत् भर (अस्मे) हमारे लिये (ते दात्रम्) तेरा उदार दान है, तू उसे हमारे लिये (रक्षस्व) बनाये रख। वा उस दान से हमारा पालन कर। अग्नि, तेज, प्रकाश, ताप, जल, विद्युत्, भूमि आदि समस्त प्राकृतिक ऐश्वर्य जीवों के प्रति प्रभु की देन हैं। जिनसे वह समस्त जीवों को पालता है उनसे ही संहार भी करता है। यहां पालने की प्रार्थना है। इसी प्रकार प्रजा की राजा से प्रार्थना भी है।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - सुमित्रो वाध्र्यश्वः॥ अग्निर्देवता॥ छन्दः- १ निचृज्जगती। २ विराड् जगती। ३, ७ त्रिष्टुप्। ४, ५, १२ निचृत् त्रिष्टुप्। ६ आर्ची स्वराट् त्रिष्टुप्। ८, १० पादनिचृत् त्रिष्टुप्। ९, ११ विराट् त्रिष्टुप्॥ द्वादशर्चं सूक्तम॥
इस भाष्य को एडिट करें