ऋग्वेद - मण्डल 7/ सूक्त 103/ मन्त्र 1
सं॒व॒त्स॒रं श॑शया॒ना ब्रा॑ह्म॒णा व्र॑तचा॒रिण॑: । वाचं॑ प॒र्जन्य॑जिन्वितां॒ प्र म॒ण्डूका॑ अवादिषुः ॥
स्वर सहित पद पाठस॒व्ँम्व॒त्स॒रम् । श॒श॒या॒नाः । ब्रा॒ह्म॒णाः । व्र॒त॒ऽचा॒रिणः॑ । वाच॑म् । प॒र्जन्य॑ऽजिन्विताम् । प्र । म॒ण्डूकाः॑ । अ॒वा॒दि॒षुः ॥
स्वर रहित मन्त्र
संवत्सरं शशयाना ब्राह्मणा व्रतचारिण: । वाचं पर्जन्यजिन्वितां प्र मण्डूका अवादिषुः ॥
स्वर रहित पद पाठसव्ँम्वत्सरम् । शशयानाः । ब्राह्मणाः । व्रतऽचारिणः । वाचम् । पर्जन्यऽजिन्विताम् । प्र । मण्डूकाः । अवादिषुः ॥ ७.१०३.१
ऋग्वेद - मण्डल » 7; सूक्त » 103; मन्त्र » 1
अष्टक » 5; अध्याय » 7; वर्ग » 3; मन्त्र » 1
अष्टक » 5; अध्याय » 7; वर्ग » 3; मन्त्र » 1
विषय - मण्डूकों के दृष्टान्त से ब्रह्मज्ञानी, तपस्वी और नाना विद्याओं के विद्वानों के कर्त्तव्यों का वर्णन ।
भावार्थ -
जिस प्रकार ( संवत्सरं शशयानाः ) एक वर्ष पड़े रहने वाले ( मण्डूकाः ) जलवासी मेंडक ( पर्जन्य-जिन्वितां वाचं प्र अवादिषुः ) मेघ से प्रदान की वाणी को खूब ऊंचे २ बोलते हैं उसी प्रकार ( व्रत-चारिणः ) नियम, व्रत का आचरण करने वाले ( संवत्सरं शशयानाः ) वर्ष भर तीक्ष्ण तप करते हुए (ब्राह्मणाः ) 'ब्रह्म', वेद के जानने वाले, वेदज्ञ, वेदाभ्यासी, विद्वान् जन ( मण्डूका: ) ज्ञान, आनन्द में मग्न होकर ( पर्जन्य-जिन्वितां ) सर्वोत्पादक प्रभु की दी हुई ( वाचं ) वेद वाणी का ( प्र अवादिषुः ) उत्तम रीति से प्रवचन किया करें ।
टिप्पणी -
‘मण्डूका:’ मज्जूका: मज्जनात्। मदतेर्वा मोदतिकर्मणः। मन्दतेर्वा तृप्तिकर्मणः। मण्डतेरिति वैयाकरणाः। मण्ड एषामोक इति वा। मण्डो सदेर्वा। मुदेर्वा। ( निरु० ९। ६ )
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
वसिष्ठ ऋषिः॥ मण्डूका देवताः॥ छन्दः—१ आर्षी अनुष्टुप् । २, ६, ७, ८, १० आर्षी त्रिष्टुप्। ३, ४ निचृत् त्रिष्टुप्। ५, ९ विराट् त्रिष्टुप् ॥ तृचं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें