ऋग्वेद - मण्डल 7/ सूक्त 3/ मन्त्र 5
तमिद्दो॒षा तमु॒षसि॒ यवि॑ष्ठम॒ग्निमत्यं॒ न म॑र्जयन्त॒ नरः॑। नि॒शिशा॑ना॒ अति॑थिमस्य॒ योनौ॑ दी॒दाय॑ शो॒चिराहु॑तस्य॒ वृष्णः॑ ॥५॥
स्वर सहित पद पाठतम् । इत् । दो॒षा । तम् । उ॒षसि॑ । यवि॑ष्ठम् । अ॒ग्निम् । अत्य॑म् । न । म॒र्ज॒य॒न्त॒ । नरः॑ । नि॒ऽशिशा॑नाः । अति॑थिम् । अ॒स्य॒ । योनौ॑ । दी॒दाय॑ । शो॒चिः । आऽहु॑तस्य । वृष्णः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
तमिद्दोषा तमुषसि यविष्ठमग्निमत्यं न मर्जयन्त नरः। निशिशाना अतिथिमस्य योनौ दीदाय शोचिराहुतस्य वृष्णः ॥५॥
स्वर रहित पद पाठतम्। इत्। दोषा। तम्। उषसि। यविष्ठम्। अग्निम्। अत्यम्। न। मर्जयन्त। नरः। निऽशिशानाः। अतिथिम्। अस्य। योनौ। दीदाय। शोचिः। आऽहुतस्य। वृष्णः ॥५॥
ऋग्वेद - मण्डल » 7; सूक्त » 3; मन्त्र » 5
अष्टक » 5; अध्याय » 2; वर्ग » 3; मन्त्र » 5
अष्टक » 5; अध्याय » 2; वर्ग » 3; मन्त्र » 5
विषय - अग्निवत् अश्ववत् सेनानायकः का वर्णन। विद्वानों को नायक के प्रति कर्तव्य ।
भावार्थ -
( नरः ) मनुष्य ( अत्यं न ) अश्व को जिस प्रकार (मर्जयन्तः) खरखरे से नित्य सायं प्रातः साफ़ करते और उसको स्वच्छ कर रखते हैं उसी प्रकार ( नि-शिशानाः नरः ) खूब तीक्ष्ण करने वाले मनुष्य (तम् ) उस ( यविष्ठम् ) युवा के समान अति बलशाली ( अतिथिम् ) व्यापक ( अग्निम् ) अग्नि वा विद्युत् को ( दोषा उषसि ) रात्रि-काल और प्रातःकाल में ( मर्जयन्तः इत् ) सदा स्वच्छ रक्खें, और घर्षण द्वारा प्रकट करें। (आहुतस्य ) एकत्र एक स्थान पर सब ओर से सुरक्षित (वृष्णः ) बलवान्, ( अस्य ) इसके ( शोचिः ) कान्ति को ( योनौ ) गृह में ( दीदाय ) मनुष्यवत् प्रकाशित कर। इसी प्रकार ( नरः ) उत्तम पुरुष ( दोषा उषसि ) रात दिन, प्रातः सायं ( यविष्ठं अतिथिं तम् अग्निम् ) युवा, बलवान् अतथिवत् पूज्य, सर्वोपरि विराजमान उस अग्रणीनायक को ( नि-शिशाना: ) निरन्तर तीक्ष्ण, एवं कर्म व्यवहार चतुर करते उसे ( मर्जयन्त ) सदा शुद्ध, स्वच्छ आचारवान् बनाये रक्खें । ( आहुतस्य अस्य वृष्णः) आदरपूर्वक स्वीकर किये इस बलवान् पुरुष का (शोचिः) तेज (योनौ ) उसके उपयुक्त पद पर ही ( दीदाय) प्रकाश करे । इति तृ० व० ॥ ०
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - वसिष्ठ ऋषि: ।। अग्निर्देवता ॥ छन्दः – १, ९, १० विराट् त्रिष्टुप् । ४, ६, ७, ८ निचृत्त्रिष्टुप् । ५ त्रिष्टुप् । २ स्वराट् पंक्तिः । ३ भुरिक् पंक्तिः ।। । दशर्चं सूक्तम् ॥
इस भाष्य को एडिट करें