ऋग्वेद - मण्डल 8/ सूक्त 51/ मन्त्र 2
ऋषिः - श्रुष्टिगुः काण्वः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - विराट्पङ्क्ति
स्वरः - पञ्चमः
पा॒र्ष॒द्वा॒णः प्रस्क॑ण्वं॒ सम॑सादय॒च्छया॑नं॒ जिव्रि॒मुद्धि॑तम् । स॒हस्रा॑ण्यसिषास॒द्गवा॒मृषि॒स्त्वोतो॒ दस्य॑वे॒ वृक॑: ॥
स्वर सहित पद पाठपा॒र्ष॒द्वा॒णः । प्रस्क॑ण्वम् । सम् । अ॒सा॒द॒य॒त् । शया॑नम् । जिव्रि॑म् । उद्धि॑तम् । स॒हस्रा॑णि । अ॒सि॒सा॒स॒त् । गवा॑म् । ऋषिः॑ । त्वाऽऊ॑तः । दस्य॑वे । वृकः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
पार्षद्वाणः प्रस्कण्वं समसादयच्छयानं जिव्रिमुद्धितम् । सहस्राण्यसिषासद्गवामृषिस्त्वोतो दस्यवे वृक: ॥
स्वर रहित पद पाठपार्षद्वाणः । प्रस्कण्वम् । सम् । असादयत् । शयानम् । जिव्रिम् । उद्धितम् । सहस्राणि । असिसासत् । गवाम् । ऋषिः । त्वाऽऊतः । दस्यवे । वृकः ॥ ८.५१.२
ऋग्वेद - मण्डल » 8; सूक्त » 51; मन्त्र » 2
अष्टक » 6; अध्याय » 4; वर्ग » 18; मन्त्र » 2
अष्टक » 6; अध्याय » 4; वर्ग » 18; मन्त्र » 2
विषय - ज्ञानमय प्रभु एवं उपदेश से ज्ञान की याचना।
भावार्थ -
( पार्षद् वाणः ) वाणी अर्थात् वेदवाणी का सेवन करने वाला विद्वान् ( शयानम् ) अन्धकार में सोते के समान (जिव्रिम् ) जीर्ण, वा प्रसन्न करने वाले, (उद्-हितम् ) उत्तम सम्बन्ध में बद्ध ( प्रस्कण्वं ) उत्तम तेजस्वी, शिष्य वर्ग को ( सम् असादयत् ) प्राप्त करे और ( वृकः दस्यवे गवां सहस्राणि सिषासद् ) हल जिस प्रकार भूमि के तोड़ने वाले किसान के लाभ के लिये सहस्रों अन्न प्रदान करता है, उसी प्रकार (त्वा-उतः) तेरी रक्षा में रहने वाला ( वृकः ) तेजोमय ज्ञान को प्रकट करने वाला ( ऋष्टि: ) ज्ञानदर्शी पुरुष ( दस्यवे ) दानशील आत्मसमर्पक शिष्य के लाभ के लिये ( गवां सहस्राणि ) सहस्रों वेदवाणियों को ( असिषासत् ) प्रदान करे। अथवा वह ऋषि ( दस्यवे वृकः ) दस्यु, दुष्ट जन के लिये वृक के समान भयजनक होकर ( गवां सहस्राणि असिषासत् ) सहस्रों भूमियों का भोग करता है।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर -
श्रुष्टिगुः काण्व ऋषिः॥ इन्द्रो देवता। छन्दः— १, ३, ९ निचृद् बृहती। ५ विराड् बृहती। ७ बृहती। २ विराट् पंक्ति:। ४, ६, ८, १० निचृत् पंक्तिः॥ दशर्चं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें