ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 147/ मन्त्र 2
ऋषिः - दीर्घतमा औचथ्यः
देवता - अग्निः
छन्दः - विराट्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
बोधा॑ मे अ॒स्य वच॑सो यविष्ठ॒ मंहि॑ष्ठस्य॒ प्रभृ॑तस्य स्वधावः। पीय॑ति त्वो॒ अनु॑ त्वो गृणाति व॒न्दारु॑स्ते त॒न्वं॑ वन्दे अग्ने ॥
स्वर सहित पद पाठबोध॑ । मे॒ । अ॒स्य । वच॑सः । य॒वि॒ष्ठ॒ । मंहि॑ष्ठस्य । प्रऽभृ॑तस्य । स्व॒धा॒ऽवः॒ । पीय॑ति । त्वः॒ । अनु॑ । त्वः॒ । गृ॒णा॒ति॒ । व॒न्दारुः॑ । ते॒ । त॒न्व॑म् । व॒न्दे॒ । अ॒ग्ने॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
बोधा मे अस्य वचसो यविष्ठ मंहिष्ठस्य प्रभृतस्य स्वधावः। पीयति त्वो अनु त्वो गृणाति वन्दारुस्ते तन्वं वन्दे अग्ने ॥
स्वर रहित पद पाठबोध। मे। अस्य। वचसः। यविष्ठ। मंहिष्ठस्य। प्रऽभृतस्य। स्वधाऽवः। पीयति। त्वः। अनु। त्वः। गृणाति। वन्दारुः। ते। तन्वम्। वन्दे। अग्ने ॥ १.१४७.२
ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 147; मन्त्र » 2
अष्टक » 2; अध्याय » 2; वर्ग » 16; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 2; अध्याय » 2; वर्ग » 16; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह ।
अन्वयः
हे स्वधावो यविष्ठ त्वं मेऽस्य मंहिष्ठस्य प्रभृतस्य वचसो बोध। हे अग्ने यथा वन्दारुरहं ते तन्वं वन्दे यथा त्वः पीयति यथा त्वोऽनुगृणाति तथाऽहमपि भवेयम् ॥ २ ॥
पदार्थः
(बोध) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (मे) मम (अस्य) (वचसः) वचनस्य (यविष्ठ) अतिशयेन युवा (मंहिष्ठस्य) अतिशयेनोरोर्बहुप्रज्ञस्य (प्रभृतस्य) प्रकर्षेण धृतस्य (स्वधावः) प्रशस्तमन्नं विद्यते यस्य तत्सम्बुद्धौ (पीयति) पिबति (त्वः) अन्यः (अनु) आनुकूल्ये (त्वः) द्वितीयः (गृणाति) स्तौति (वन्दारुः) अभिवादनशीलः (ते) तव (तन्वम्) शरीरम् (वन्दे) अभिवादये (अग्ने) विद्वत्तम ॥ २ ॥
भावार्थः
यदाऽऽचार्यस्य समीपे शिष्योऽधीयेत तदा पूर्वस्याऽधीतस्य परीक्षां दद्यात्। अध्ययनात्प्रागाचार्यं नमस्कुर्याद्यथाऽन्ये मेधाविनो युक्त्याधीयेरन् तथा स्वयमपि पठेत् ॥ २ ॥
हिन्दी (2)
विषय
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।
पदार्थ
हे (स्वधावः) प्रशंसित अन्नवाले (यविष्ठ) अत्यन्त तरुण ! तू (मे) मेरे (अस्य) इस (मंहिष्ठस्य) अतीव बुद्धियुक्त (प्रभृतस्य) उत्तमता से धारण किये हुए (वचसः) वचन को (बोध) जान। हे (अग्ने) विद्वानों में उत्तम विद्वान् ! जैसे (वन्दारुः) वन्दना करनेवाला मैं (ते) तेरे (तन्वम्) शरीर को (वन्दे) अभिवादन करता हूँ वा जैसे (त्वः) दूसरा कोई जन (पीयति) जल आदि को पीता है वा जैसे (त्वः) दूसरा कोई और जन (अनुगृणाति) अनुकूलता से स्तुति प्रशंसा करता है, वैसे मैं भी होऊँ ॥ २ ॥
भावार्थ
जब आचार्य के समीप शिष्य पढ़े तब पिछले पढ़े हुए की परीक्षा देवे, पढ़ने से पहिले आचार्य को नमस्कार उसकी वन्दना करे और जैसे अन्य धीर बुद्धिवाले पढ़ें, वैसे आप भी पढ़े ॥ २ ॥
विषय
उपदेश करने का प्रकार
भावार्थ
उपदेश करने का प्रकार बतलाते हैं। [शिष्य] हे ( यविष्ठ ) अति तरुण ! प्रौढ़ ! विद्यासम्पन्न ! हे ( स्वधावः ) उत्तम अन्न को धारण करने वाले ! अथवा हे (स्वधावः) अपने आपको उत्तम रीति से वश करने वाली दमन शक्ति से सम्पन्न ! आप ( मे ) मुझको ( अस्य ) इस ( मंहिष्ठस्य ) अति उत्तम, दान योग्य, प्रशस्त, ( प्रभृतस्य ) उत्तम रीति से धारण करने योग्य, ( वचसः ) वचन, उपदेश को ( बोध ) ज्ञान कराओ । [ आचार्य ] हे शिष्य ! तू ( मे बोध ) मुझसे ज्ञान प्राप्त कर । इस प्रकार परस्पर प्रार्थना और आदेश के बाद (त्वः पीयति) एक तो ज्ञान कोरस के समान पान करता है (त्वः)दूसरा विद्वान्, गुरु (अनु गृणाति) उपदेश करता है । [ शिष्य ] हे (अग्ने) ज्ञानवन् ! मैं ( ते ) तेरी ( वन्दारुः ) स्तुति करने वाला, तेरा प्रिय शिष्य ( तं तन्वं वन्दे ) तेरे शरीर को अभिवादन करता हूं, चरणों में नमस्कार करता हूं । इस प्रकार शिष्य गुरु के चरणों में नमस्कार करे । अथवा—( त्वः पीयति ) एक ताड़ना करता है तो भी ( त्वः अनुगृणाति ) दूसरा उसके अनुकूल विद्याभ्यास करता है इस प्रकार ( दन्दारुः ) अभिवादन शील होकर मैं तेरे चरणों में वन्दना करूं ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
दीर्घतमा ऋषिः ॥ अग्निर्देवता ॥ छन्दः– १, ३, ४, ५ निचृत् त्रिष्टुप् । २ विराट् त्रिष्टुप् ॥ पञ्चर्चं सूक्तम् ॥
मराठी (1)
भावार्थ
जेव्हा आचार्याजवळ शिष्य शिकतो तेव्हा पूर्वी शिकलेल्याची परीक्षा द्यावी. शिकण्यापूर्वी आचार्यांना नमस्कार करून वन्दना करावी व जसे इतर मेधावी शिकतात, तसे स्वतःही शिकावे. ॥ २ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Agni, lord of light, master of your own power of knowledge, youngest of the lights, listen to me, I pray, and know my word, highest and most powerful of mine ever borne: One drinks at the fount of your knowledge, and the other repeats your words according as you have directed. I am your admirer and worshipper. I bow to your body, mind and soul.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
A request to the scholar submitted.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O most energetic great scholar! you are capable to feed and accommodate your disciples. Tell me the secret meaning of this my word of adoration. It is full of wisdom. Uphold firmly my this meaningful reverential and earnest praise. I your devoted pupil bow before you in person. O great teacher! another one your disciple takes your juice of devotion. The third one, sings in your praise or glorifies you. Let me also be like those good pupils.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
When a pupil studies under an Acharya (Preceptor), he should get himself examined by him. Before commencing the study, he should bow down before his preceptor and make obeisance to him humbly. Like other intelligent students, he should also study industriously and methodically.
Foot Notes
(अग्ने ) विद्वत्तम = The greatest scholar. ( पीयति ) पिबति = Drinks milk or the juice of devotion.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal