ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 161/ मन्त्र 4
ऋषिः - यक्ष्मनाशनः प्राजापत्यः
देवता - राजयक्ष्मघ्नम्
छन्दः - भुरिक्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
श॒तं जी॑व श॒रदो॒ वर्ध॑मानः श॒तं हे॑म॒न्ताञ्छ॒तमु॑ वस॒न्तान् । श॒तमि॑न्द्रा॒ग्नी स॑वि॒ता बृह॒स्पति॑: श॒तायु॑षा ह॒विषे॒मं पुन॑र्दुः ॥
स्वर सहित पद पाठश॒तम् । जी॒व॒ । श॒रदः॑ । वर्ध॑मानः । श॒तम् । हे॒म॒न्तान् । श॒तम् । ऊँ॒ इति॑ । व॒स॒न्तान् । श॒तम् । इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । स॒वि॒ता । बृह॒स्पतिः॑ । श॒तऽआ॑युषा । ह॒विषा॑ । इ॒मम् । पुनः॑ । दुः॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
शतं जीव शरदो वर्धमानः शतं हेमन्ताञ्छतमु वसन्तान् । शतमिन्द्राग्नी सविता बृहस्पति: शतायुषा हविषेमं पुनर्दुः ॥
स्वर रहित पद पाठशतम् । जीव । शरदः । वर्धमानः । शतम् । हेमन्तान् । शतम् । ऊँ इति । वसन्तान् । शतम् । इन्द्राग्नी इति । सविता । बृहस्पतिः । शतऽआयुषा । हविषा । इमम् । पुनः । दुः ॥ १०.१६१.४
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 161; मन्त्र » 4
अष्टक » 8; अध्याय » 8; वर्ग » 19; मन्त्र » 4
Acknowledgment
अष्टक » 8; अध्याय » 8; वर्ग » 19; मन्त्र » 4
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
पदार्थ
(शतं शरदः-वर्धमानः-जीव) हे रोगी तू सौ शरद् ऋतुओं तक बढ़ता हुआ जीवित रह (शतं हेमन्तान्) सौ हेमन्त ऋतुओं तक बढ़ता हुआ जीता रह (शतम्-उ वसन्तान्) सौ वसन्त ऋतुओं तक जीवित रह (इन्द्राग्नी शतम्) वायु अग्नि सौ वर्ष तक (सविता) सूर्य (बृहस्पतिः) बड़े लोकों का पालक परमात्मा (शतायुषा हविषा) सौ वर्ष आयुवाले हव्यद्रव्य से (इमं पुनः दुः) इस रोगी को देवें, जीवित रखें ॥४॥
भावार्थ
शरद् आदि ऋतुएँ, अग्नि, वायु, सूर्य आदि सौ वर्ष की आयु प्रदान करें, ऐसे चिकित्सा करनी चाहिए ॥४॥
विषय
शतशारद जीवन
पदार्थ
[१] हे मनुष्य ! तू (वर्धमानः) = सब शक्तियों की दृष्टि से वृद्धि को प्राप्त करता हुआ (शतं शरदः) जीव-सौ शरद् ऋतुओं तक जीनेवाला हो । (शतं हेमन्तान्) = सौ हेमन्त ऋतुओं तक जीनेवाला हो । (उ) = और (शतं वसन्तान्) = सौ वसन्त ऋतुओं तक जीनेवाला हो। [२] (इन्द्राग्नी) = सूर्य और अग्नि तथा (सविता बृहस्पतिः) = उत्पादक वीर्यशक्ति तथा उत्कृष्ट ज्ञान (शतायुषा हविषा) = शतवर्ष के जीवनवाली इस हवि के द्वारा (इमम्) = इस पुरुष को (शतं पुनः दुः) = सौ वर्ष का जीवन फिर से प्राप्त कराते हैं। शरीर में वीर्यशक्ति ही यहाँ 'सविता' कही गई है, यह उत्पादक है । 'बृहस्पति' शब्द ज्ञान का प्रतीक है। ये सब दीर्घजीवन के साधक होते हैं।
भावार्थ
भावार्थ - इन्द्र, अग्नि, सविता व बृहस्पति हमें शतशारद जीवन को प्राप्त करायें। 'सूर्य, अग्नि, वीर्यशक्ति व ज्ञान' ये सब दीर्घजीवन के लिये सहायक होते हैं।
विषय
वीर्य द्वारा १०० वर्ष के जीवन की शक्ति प्राप्ति का उपदेश।
भावार्थ
हे मनुष्य ! तू (वर्धमानः) बढ़ता हुआ (शतं शरदः जीव) सौ वर्ष तक जीवन धारण कर। (शतं हेमन्तान्) सौ हेमन्त और (शतं वसन्तान् उ) सौ वसन्तों तक भी जी (इन्द्र-अग्नी) इन्द्र अग्नि, सूर्य और अग्नि, प्राण और जाठर (सविता बृहस्पतिः) सविता और बृहस्पति उत्पादक शक्ति वीर्य और इस देह का पालक रक्त या ओज धातु (शतायुषा हविषा) सौ वर्षों के जीवन के देने के साधन या बल से (एनं पुनः दुः) इसकी पुनः शक्ति पुनः प्रदान करें।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिर्यक्ष्मनाशनः प्राजापत्यः ॥ देवता—राजयक्ष्मध्नम्॥ छन्द:- १, ४ भुरिक् त्रिष्टुप्। २ त्रिष्टुप्। ३ निचृत् त्रिष्टुप। ५ निचृदनुष्टुप्॥ पञ्चर्चं सूक्तम् ॥
संस्कृत (1)
पदार्थः
(शतं शरदः जीव वर्धमानः) हे रोगिन् ! त्वं शतं शरदो वर्धमानः सन् जीव (शतं हेमन्तान्-शतम्-उ वसन्तान्) शतं हेमन्तान् तथा शतं हि वसन्तान् वर्धमानः सन् जीव (इन्द्राग्नी शतम्) वायुश्चाग्निश्च त्वां शतं जीवयेताम् (सविता) सूर्यः (बृहस्पतिः) बृहतां पालकः परमात्मा (शतायुषा हविषा-इमं पुनः-दुः) शतायुष्मता हव्यद्रव्येणैनं जनं पुनर्ददतु ॥४॥
इंग्लिश (1)
Meaning
O patient, live a hundred years through autumn, winter and spring seasons, rising, growing and advancing. May Indra, lord of strength, power and glory, Agni, lord of light and fire in the fore front, Savita, lord of life’s generation and sustenance, and Brhaspati, lord of space and radiant knowledge, bless you with hundredfold joy and vest you with hundredfold span of life again with herbs and medications of high order for good health.
मराठी (1)
भावार्थ
रोग्याला शरद इत्यादी ऋतू, अग्नी, वायू, सूर्य इत्यादींनी शंभर वर्षांची आयू प्राप्त करवून द्यावी, अशी वैद्याने चिकित्सा करावी. ॥४॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal