ऋग्वेद - मण्डल 2/ सूक्त 5/ मन्त्र 6
ऋषिः - सोमाहुतिर्भार्गवः
देवता - अग्निः
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - गान्धारः
यदी॑ मा॒तुरुप॒ स्वसा॑ घृ॒तं भर॒न्त्यस्थि॑त। तासा॑मध्व॒र्युराग॑तौ॒ यवो॑ वृ॒ष्टीव॑ मोदते॥
स्वर सहित पद पाठयदि॑ । मा॒तुः । उप॑ । स्वसा॑ । घृ॒तम् । भर॑न्ती । अस्थि॑त । तासा॑म् । अ॒ध्व॒र्युः । आऽग॑तौ । यवः॑ । वृ॒ष्टीऽइ॑व । मो॒द॒ते॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
यदी मातुरुप स्वसा घृतं भरन्त्यस्थित। तासामध्वर्युरागतौ यवो वृष्टीव मोदते॥
स्वर रहित पद पाठयदि। मातुः। उप। स्वसा। घृतम्। भरन्ती। अस्थित। तासाम्। अध्वर्युः। आऽगतौ। यवः। वृष्टीऽइव। मोदते॥
ऋग्वेद - मण्डल » 2; सूक्त » 5; मन्त्र » 6
अष्टक » 2; अध्याय » 5; वर्ग » 26; मन्त्र » 6
Acknowledgment
अष्टक » 2; अध्याय » 5; वर्ग » 26; मन्त्र » 6
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
अन्वयः
यदि घृतमुपभरन्ती मातुः स्वसा तासामध्यापिकावास्थित तर्हि त्विगध्वर्युर्यज्ञमागतावानन्दत इव यवो वृष्टीव वा मोदते ॥६॥
पदार्थः
(यदि) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (मातुः) जनन्याः (उप) (स्वसा) भगिनी (घृतम्) उदकम् (भरन्ती) धरन्ती (अस्थित) तिष्ठति (तासाम्) कन्यानाम् (अध्वर्युः) यज्ञकर्त्ता (आगतौ) समन्तात्प्राप्तौ (यवः) (वृष्टीव) यथा वृष्ट्या। अत्र टा स्थाने पूर्वसवर्णादेशः। (मोदते) हर्षति ॥६॥
भावार्थः
अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। यदि कन्या अध्यापिकां विदुषीं मातरं च प्राप्य विदुष्यो भवन्ति तर्हि जलेनौषधय इव सर्वतो वर्द्धन्ते ॥६॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।
पदार्थ
(यदि) जो (घृतम्) जल को (उप, भरन्ती) समीप होकर भरनेवाली (मातुः) माता की (स्वसा) बहिन वा (तासाम्) उन पूर्वोक्त कन्याओं की अध्यापिका (अस्थित) स्थित होती है तो त्विक् और (अध्वर्युः) यज्ञ का करनेवाला यज्ञ को (आगतौ) प्राप्त होकर आनन्दित होते हैं वैसे वा (यवः) (वृष्टीव) वृष्टि से ओषधि वैसे (मोदते) हर्ष को प्राप्त होती है ॥६॥
भावार्थ
इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। यदि कन्याजन अध्यापिका विदुषी और माता को प्राप्त होकर विदुषी होती हैं, तो जल से ओषधियों के समान सब ओर से वृद्धि को प्राप्त होती हैं ॥६॥
विषय
आत्मतत्व की ओर
पदार्थ
१. (स्वसा) = आत्मा की ओर चलनेवाला व्यक्ति (यदी) = यदि (मातुः) = इस वेदरूप माता से [स्तुता मया वरदा वेदमाता] (घृतम्) = ज्ञानदीप्ति का (भरन्ती) = अपने में भरण करता हुआ (उपास्थित) = उपासना करता है तो (तासाम्) = उन ज्ञान वाणियों के (आगतौ) = प्राप्त होने पर (अध्वर्युः) = अध्वर-यज्ञ को अपने साथ जोड़नेवाला यह व्यक्ति (यवः) = [यु मिश्रणामिश्रणयोः] बुराइयों को अपने से पृथक् करता हुआ तथा अच्छाइयों को अपने साथ जोड़ता हुआ (वृष्टी इव) = [वृष्ट्या इव] आनन्द की वर्षा से ही (मोदते) = प्रसन्नता का अनुभव करता है। २. आत्मतत्त्व की ओर चलना [स्वसा], वेदमाता से अपने अन्दर ज्ञान को भरना [मातुः = घृतं भरन्ती], उपासना [उपास्थित], यज्ञात्मक कर्मों को अपने साथ जोड़ना [अध्वर्युः] बुराइयों को दूर करके अच्छाइयों से अपने को भरना [यवः वह मार्ग जो हमारे जीवन को आनन्दमय बनाता है।
भावार्थ
भावार्थ– आनन्द प्राप्ति के लिए आवश्यक है कि हम आत्मतत्त्व की ओर चलें।
विषय
स्वयंवरा कन्या के स्वयंवरण से पति की उन्नति ।
भावार्थ
( घृतं भरन्ती ) जल को धारती मेघमाला को पृथ्वी के समीप आते देख जिस प्रकार कृषक प्रसन्न होता है (यदि ) जब ( मातुः उप ) माता के समीप ( स्वसा ) स्वयं पति को प्राप्त होने वाली स्वयंवरा कन्या ( घृतं ) ब्रह्मचर्य द्वारा तेज़ और वीर्य तथा घृत को ( भरन्ती ) धारती हुई ( अस्थित ) प्राप्त हो तो ( तासाम् ) ऐसी कन्याओं में से किसी के ( आगतौ ) आ जाने पर ( अध्वर्युः ) अहिंसा शील, प्रेम युक्त पुरुष, गृहस्थ यज्ञ का कर्त्ता ( वृष्टि इव यवः ) वर्षा पाकर जौं के समान ( मोदते ) अति प्रसन्न होता है । ( २ ) ( स्वसा ) आत्मा की तरफ जाने वाली चित्त वृत्ति जब ( मातुः ) प्रमाता आत्मा के समीप ( घृतं ) वीर्य या तेज को धारती हुई पहुंचती है तो उन वृत्तियों के उदय होने पर ( अध्वर्युः ) अविनाशी आत्मा ( यवः ) सब संग दोषों से दूर रहता हुआ, वृष्टि से यव क्षेत्र के समान खूब प्रसन्न हो आनन्द लाभ करता है ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
सोमाहुतिर्भार्गव ऋषिः ॥ अग्निर्देवता ॥ छन्दः– १, ३, ६ निचृदनुष्टुप् २, ४, ५ अनुष्टुप् । ८ विराडनुष्टुप् । ७ भुरिगुष्णिक् ॥ अष्टर्चं सूक्तम् ॥
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जशा कन्या अध्यापिका, विदुषी व माता यांच्या संगतीने विदुषी बनतात, जलामुळे जशी औषधी वाढते तशा त्या वर्धित होतात. ॥ ६ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
If the mother and the sister bearing ghrta and water come and sit close around the vedi in yajna, then on their arrival the high-priest and the yajakas rejoice like herbs and grass and barley on the arrival of rain showers.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
Again about the learned women.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
The mothers, sisters or teachers bring happiness in their neighborhood. They hold positions of Ritvik and Adhvaryu-two important seats in the Yajnas. They delight others and become themselves happy also.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
As the medicinal herbs grow with water, likewise the girls shine on getting the good teachers and noble mothers.
Foot Notes
(अध्वर्यु:) यज्ञकर्ता = A particular seat around the oblation pit. ( मोदते ) हर्षंति = Becomes happy and delight.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal