ऋग्वेद - मण्डल 3/ सूक्त 21/ मन्त्र 4
तुभ्यं॑ श्चोतन्त्यध्रिगो शचीवः स्तो॒कासो॑ अग्ने॒ मेद॑सो घृ॒तस्य॑। क॒वि॒श॒स्तो बृ॑ह॒ता भा॒नुनागा॑ ह॒व्या जु॑षस्व मेधिर॥
स्वर सहित पद पाठतुभ्य॑म् । श्चो॒त॒न्ति॒ । अ॒ध्रि॒गो॒ इत्य॑ध्रिऽगो । श॒ची॒ऽवः॒ । स्तो॒कासः॑ । अ॒ग्ने॒ । मेद॑सः । घृ॒तस्य॑ । क॒वि॒ऽश॒स्तः । बृ॒ह॒ता । भा॒नुना॑ । आ । अ॒गाः॒ । ह॒व्या । जु॒ष॒स्व॒ । मे॒धि॒र॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
तुभ्यं श्चोतन्त्यध्रिगो शचीवः स्तोकासो अग्ने मेदसो घृतस्य। कविशस्तो बृहता भानुनागा हव्या जुषस्व मेधिर॥
स्वर रहित पद पाठतुभ्यम्। श्चोतन्ति। अध्रिगो इत्यध्रिऽगो। शचीऽवः। स्तोकासः। अग्ने। मेदसः। घृतस्य। कविऽशस्तः। बृहता। भानुना। आ। अगाः। हव्या। जुषस्व। मेधिर॥
ऋग्वेद - मण्डल » 3; सूक्त » 21; मन्त्र » 4
अष्टक » 3; अध्याय » 1; वर्ग » 21; मन्त्र » 4
Acknowledgment
अष्टक » 3; अध्याय » 1; वर्ग » 21; मन्त्र » 4
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह।
अन्वयः
हे अध्रिगो शचीवो मेधिराऽग्ने ! ये स्तोकासो मेदसो घृतस्य तुभ्यं श्चोतन्ति तैः सह कविशस्तस्त्वं बृहता भानुना सूर्य इवागाः हव्या जुषस्व ॥४॥
पदार्थः
(तुभ्यम्) (श्चोतन्ति) सिञ्चन्ति (अध्रिगो) योऽध्रीन्मन्त्रान् गच्छति जानाति तत्सम्बुद्धौ (शचीवः) शची प्रशस्ता प्रज्ञा विद्यते यस्य तत्सम्बुद्धौ (स्तोकासः) गुणानां स्तावकाः (अग्ने) अग्निरिव प्रकाशक (मेदसः) स्निग्धस्य (घृतस्य) आज्यस्योदकस्य वा (कविशस्तः) कविभिर्विद्वद्भिः प्रशंसितः (बृहता) महता (भानुना) तेजसा (आ) (अगाः) गच्छेः (हव्या) दातुमर्हाणि वस्तूनि (जुषस्व) सेवस्व (मेधिर) मेधाविन् ॥४॥
भावार्थः
अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथोदकेन सिक्त्वा वृक्षान् वर्द्धयित्वा फलानि प्राप्नुवन्ति तथैव सत्सङ्गेन सत्पुरुषान् सेवयित्वा विज्ञानादिफलानि प्राप्नुयुः ॥४॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है।
पदार्थ
हे (अध्रिगो) वेदमन्त्रों के ज्ञाता (शचीवः) प्रशंसनीय बुद्धियुक्त (मेधिर) बुद्धिमान् पुरुष ! (अग्ने) अग्नि के सदृश प्रकाशकारक जो पुरुष (स्तोकासः) उत्तम गुणों की स्तुतिकर्त्ता (मेदसः) चिकने (घृतस्य) घृत का (तुभ्यम्) तेरे लिये (श्चोतन्ति) सेचन करते उनके साथ (कविशस्तः) विद्वानों से प्रशंसित हुआ (बृहता) बड़े (भानुना) तेज से सूर्य के सदृश (आ) (अगाः) प्राप्त हो और (हव्या) देने योग्य वस्तुओं का (जुषस्व) सेवन करो ॥४॥
भावार्थ
इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे जल से सींच कर वृक्षों को बढ़ाय फल प्राप्त होते हैं, वैसे ही सत्सङ्ग से सत्पुरुषों का सेवन करके विज्ञान आदि फलों को प्राप्त करें ॥४॥
विषय
ज्ञानदी
पदार्थ
[१] प्रभु कहते हैं- हे (अध्रिगो) = अधृतगमन-सदा क्रियाशील (शचीव:) = प्रज्ञापूर्वक कर्म करनेवाले (अग्ने) = प्रगतिशील जीव! तुभ्यम् तेरे लिए (घृतस्य मेदसः) = घृत के मेदस्तत्त्व के [Fat के] (स्तोकास:) = कण (श्चोतन्ति) = क्षरित होते हैं। तू मेदस्तत्त्व को प्राप्त करने के लिए घृतकणों का ही प्रयोग करता है। इस प्रयोग से तू [क] क्रियाशील, [ख] प्रज्ञा व शक्ति-सम्पन्न तथा [ग] प्रगतिवाला होता है। [२] (कविशस्तः) = कवियों-ज्ञानियों द्वारा उपदिष्ट हुआ हुआ तू (बृहता भानुना) = वृद्धि के कारणभूत ज्ञान द्वारा (आ अगा:) = हमें प्राप्त हो । प्रभुप्राप्ति के लिए ज्ञान आवश्यक है । [३] हे (मेधिर) = मेधावी पुरुष ! तू (हव्या जुषस्व) = हव्य-पदार्थों का ही सेवन कर । हव्य-पदार्थों के प्रयोग से ही जीवन सात्त्विक बनता है।
भावार्थ
भावार्थ - घृत व हव्य-पदार्थों का प्रयोग करते हुए हम मेधावी बनें। ज्ञानदीप्ति प्राप्त करके प्रभु की ओर चलनेवाले बनें ।
विषय
पक्षान्तर में ईश्वर और राजा।
भावार्थ
हे (अध्रिगो) गो अर्थात् वेदवाणी और इन्द्रियगण पर अधिकार रखने हारे विद्वन् ! जितेन्द्रिय ! हे ‘गो’ अर्थात् पृथिवी पर शासन करने हारे राजन् ! हे (शचीवः) हे उत्तम प्रज्ञा और शक्ति वाले ! (अग्ने) अग्नि के तुल्य प्रकाशक ! तेजस्विन् ! (स्तोकासः) वेदों का स्तवन अर्थात् पठन और अभ्यास कराने वाले विद्वान् जन (तुभ्यं) तेरा ही (मेदसः) स्नेहयुक्त और (घृतस्य) जल और घी के समान प्रवाह युक्त, तेजस्वी या पवित्रकारक ज्ञान जल के द्वारा (श्रोतन्ति) सेचन करते, जलों से मेघों के समान तुझे स्नान कराते हैं । हे राजन् (स्तोकासः) शत्रु का हनन करने वाले वीर और उसके स्तुति कर्त्ता अल्पशक्तिशाली पुरुष (तुभ्यं) तेरा ही (मेदसः घृतस्य) स्नेह युक्त जल के द्वारा अभिषेक करते हैं। तू (कविशस्तः) विद्वान् पुरुषों से प्रशंसित एवं शिक्षित होकर (वृहता भानुना) बड़े भारी तेज से सूर्य के समान (आ अगाः) आ, हमें प्राप्त हो हे (मेधिर) विद्वन् ! प्रज्ञावन् ! तू (हव्या) ग्रहण करने योग्य अन्न ऐश्वर्यादि (जुषस्व) प्रेम से स्वीकार कर। वेदज्ञ पूर्ण ब्रह्मचारी को अध्यापक स्नातक बनावें। वह घर पर आकर उत्तम ऐश्वर्य प्राप्त करे। इसी प्रकार वीर और गुण-स्तुतिकर्ता जन पृथ्वी पर अधिकार और शक्तिशाली पुरुष का अभिषेक करें। दोनों ही सूर्य के समान अन्नों और करों को लें। (२) परमेश्वर—सर्व शक्तिमान् ‘गौ’ पृथिवी सूर्यादि का शासक है। उसी के स्नेह और तेज का उससे अल्प शक्तिशाली पदार्थ सूर्यादि हमें प्रदान करते हैं। वह सर्वस्तुत्य हमें तेजसहित प्राप्त हो, हमारी ग्रहणयोग्य स्तुतियों को स्वीकार करे।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
कौशिको गाथी ऋषिः॥ अग्निर्देवता॥ छन्दः– १, ४ त्रिष्टुप्। २, ३ अनुष्टुप्। ५ विराट् बृहती॥ पञ्चर्चं सूक्तम्॥
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे जलाचे सिंचन केल्यामुळे वृक्षांची वाढ होते व फळे प्राप्त होतात, तसेच सत्संगाने सत्पुरुषांबरोबर राहून विज्ञान इत्यादी फळे प्राप्त करावीत. ॥ ४ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Agni, seer of mantras, genius scholar of divine vision, for you stream forth the juices and fragrances of yajnic delicacies of ghrta and creams. Celebrated by poets, going by the sublimity of the sun, adorable in yajna, accept and taste the honey sweets of our yajna.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
What should men do is told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O learned person ! you are illuminator of truth like the fire, know the meaning of the mantras and are endowed with good intellect. O genius! the admirers of virtues sprinkle the drops of greasy ghee for you. You are praised by the enlightened persons. Come therefore, with great splendor like the sun and accept these offerings which are worth presenting.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
As men get fruits by watering the trees, in the same manner, they should achieve the fruits of knowledge by serving good men and having their association.
Foot Notes
(अध्रिगो) योऽध्रीन्मन्नान् गच्छति जानाति । अधि गुमंन्त्रीभवतीति निरुक्ते| गवि (वाचि) अधिकृतत्वात् इति निरुक्ते) ( 5, 2, 10) अत्र मन्त्रंज्ञै तत् प्रयोगः । Knower of the meaning of the Mantras. (शचीव:) शची प्रशस्ता प्रज्ञा विद्यते यस्य तत्सम्बुद्धौ । शचीति प्रज्ञानाम ( N.G.) Endowed with good intellect.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal