ऋग्वेद - मण्डल 4/ सूक्त 46/ मन्त्र 6
इन्द्र॑वायू अ॒यं सु॒तस्तं दे॒वेभिः॑ स॒जोष॑सा। पिब॑तं दा॒शुषो॑ गृ॒हे ॥६॥
स्वर सहित पद पाठइन्द्र॑वायू॒ इति॑ । अ॒यम् । सु॒तः । तम् । दे॒वेभिः॑ । स॒ऽजोष॑सा । पिब॑तम् । दा॒शुषः॑ । गृ॒हे ॥
स्वर रहित मन्त्र
इन्द्रवायू अयं सुतस्तं देवेभिः सजोषसा। पिबतं दाशुषो गृहे ॥६॥
स्वर रहित पद पाठइन्द्रवायू इति। अयम्। सुतः। तम्। देवेभिः। सऽजोषसा। पिबतम्। दाशुषः। गृहे ॥६॥
ऋग्वेद - मण्डल » 4; सूक्त » 46; मन्त्र » 6
अष्टक » 3; अध्याय » 7; वर्ग » 22; मन्त्र » 6
Acknowledgment
अष्टक » 3; अध्याय » 7; वर्ग » 22; मन्त्र » 6
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
अथ सूर्य्ययुक्तवायुविषयमाह ॥
अन्वयः
हे सजोषसेन्द्रवायू ! योऽयं दाशुषो गृहे सुतस्तं देवेभिस्सह यथा पिबतं तथैव सूर्य्यवायू सर्वेभ्यो रसं पिबतः ॥६॥
पदार्थः
(इन्द्रवायू) सूर्य्यवायू इवाध्यापकोपदेशकौ (अयम्) (सुतः) निष्पादितः (तम्) (देवेभिः) विद्वद्भिर्दिव्यैः पदार्थैर्वा (सजोषसा) समानप्रीतिकामौ (पिबतम्) (दाशुषः) दातुः (गृहे) ॥६॥
भावार्थः
अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथाऽर्कपवनौ सर्वेषामुपकारं सततं कुरुतस्तथैव विद्वद्भिरनुष्ठेयम् ॥६॥
हिन्दी (3)
विषय
अब सूर्य्ययुक्त वायु विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (सजोषसा) तुल्य प्रीति की कामना करनेवाले (इन्द्रवायू) सूर्य्य और वायु के सदृश अध्यापक और उपदेशको ! जो (अयम्) यह (दाशुषः) दाता जन के (गृहे) गृह में (सुतः) उत्पन्न किया गया (तम्) उसको (देवेभिः) विद्वानों वा श्रेष्ठ पदार्थों के साथ जैसे (पिबतम्) पान करो, वैसे ही सूर्य्य और वायु सब से रस पीते हैं ॥६॥
भावार्थ
इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य और पवन सब के उपकार को निरन्तर करते हैं, वैसे ही विद्वानों को करना चाहिये ॥६॥
विषय
सोमरक्षण से दिव्यगुणों की प्राप्ति
पदार्थ
[१] हे (इन्द्रवायू) = जितेन्द्रियता व क्रियाशीलतारूप दिव्य गुणो! (अयं) = यह सोम तुम्हारे लिए (सुतः) = उत्पन्न किया गया है। (तम्) = उस सोम को (देवेभिः सजोषस:) = सब दिव्यगुणों के साथ प्रीतिवाले होते हुए (दाशुष: गृहे) = इस आपके प्रति अपना अर्पण करनेवाले पुरुष के घर में इस शरीररूप गृह में (पिबतम्) = पीनेवाले होइये । [२] इस सोमशक्ति को आप इस शरीर में ही सुरक्षित करिए। जो भी व्यक्ति जितेन्द्रियता व क्रियाशीलता को ही अपने जीवन का ध्येय बना लेता है, वह इस सोमशक्ति का रक्षण कर पाता है। इसके रक्षण से सब दिव्यगुणों की उत्पत्ति होती है।
भावार्थ
भावार्थ– जितेन्द्रियता व क्रियाशीलता से सोमरक्षण करते हुए हम अपने जीवन में दिव्यगुणों को उत्पन्न करें।
विषय
विद्युत् वा सूर्य और पवन वत् इन्द्र वायु ।
भावार्थ
हे (इन्द्र-वायू) राजन् ! हे बलवन् ! हे सेनापते ! (अयं) यह (सुतः) उत्पन्न पुत्रतुल्य ऐश्वर्ययुक्त प्रजाजन है। आप दोनों सूर्य और वायु के तुल्य (स-जोषसा) समान भाव से प्रीतियुक्त होकर (देवेभिः) विद्वान्, विजियेच्छुक ब्राह्मणों और क्षत्रियों सहित (दाशुषः) करादि देने वाले प्रजावर्ग के (गृहे) गृह के समान राष्ट्र में रहते हुए (तं पिबतम्) उसका उपभोग और पालन करो ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
वामदेव ऋषिः॥ इन्द्रवायू देवते॥ छन्दः- १ विराड् गायत्री । २, ५, ६ ७ गायत्री। ४ निचृद्गायत्री॥ सप्तर्चं सूक्तम्॥
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे सूर्य व वायू सर्वांवर निरंतर उपकार करतात, तसेच विद्वानांनी केले पाहिजे. ॥ ६ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Indra and Vayu, friends with the devas, generous brilliancies of nature and humanity, distilled is this soma, the best in the house of the generous yajaka, drink to your heart’s content.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The sun and air are described.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O teachers and preachers! you are like the sun and the air and who equally love one another, as you drink the Soma juice that has been prepared in the house of a liberal donor along with learned persons. Same way the sun and the air drink the sap of all substances.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
As the air and the sun are benevolent to all, so should the enlightened persons be.
Foot Notes
(इन्द्रवायू) सूर्य्यवायू इवाध्यापकोपदेशको । = Teachers and preachers who are benevolent like the sun and the air. (संजो) समानप्रीतिकामी । = Equally loving one another.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal