साइडबार
ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 22/ मन्त्र 2
ऋषिः - विश्वसामा आत्रेयः
देवता - अग्निः
छन्दः - स्वराडुष्निक्
स्वरः - ऋषभः
न्य१॒॑ग्निं जा॒तवे॑दसं॒ दधा॑ता दे॒वमृ॒त्विज॑म्। प्र य॒ज्ञ ए॑त्वानु॒षग॒द्या दे॒वव्य॑चस्तमः ॥२॥
स्वर सहित पद पाठनि । अ॒ग्निम् । जा॒तऽवे॑दसम् । दधा॑त । दे॒वम् । ऋ॒त्विज॑म् । प्र । य॒ज्ञः । ए॒तु॒ । आ॒नु॒षक् । अ॒द्य । दे॒वव्य॑चःऽतमः ॥
स्वर रहित मन्त्र
न्य१ग्निं जातवेदसं दधाता देवमृत्विजम्। प्र यज्ञ एत्वानुषगद्या देवव्यचस्तमः ॥२॥
स्वर रहित पद पाठनि। अग्निम्। जातऽवेदसम्। दधात। देवम्। ऋत्विजम्। प्र। यज्ञः। एतु। आनुषक्। अद्य। देवव्यचःऽतमः ॥२॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 22; मन्त्र » 2
अष्टक » 4; अध्याय » 1; वर्ग » 14; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 1; वर्ग » 14; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह ॥
अन्वयः
हे विद्वांसो ! यो देवव्यचस्तमो यज्ञ आनुषगद्यास्मानेतु तमृत्विजमिव जातवेदसं देवमग्निं प्र णि दधाता ॥२॥
पदार्थः
(नि) (अग्निम्) पावकम् (जातवेदसम्) जातेषु विद्यमानम् (दधाता) धरत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (देवम्) दिव्यगुणकर्मस्वभावम् (ऋत्विजम्) य ऋतुषु यजति तद्वद्वर्त्तमानम् (प्र) (यज्ञः) सङ्गन्तव्यः (एतु) प्राप्नोतु (आनुषक्) आनुकूल्येन (अद्या) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (देवव्यचस्तमः) यो देवान् पृथिव्यादीन् धरति भिनत्ति च सोऽतिशयितः ॥२॥
भावार्थः
अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । यथर्त्विजो यज्ञं पूर्णं कुर्वन्ति तथैवाग्निः शिल्पविद्याकृत्यसिद्धिमलङ्करोति ॥२॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे विद्वानो ! जो (देवव्यचस्तमः) पृथिव्यादिकों का धारण करने और अति तोड़नेवाला (यज्ञः) मिलने योग्य (आनुषक्) अनुकूलता से (अद्या) आज हम लोगों को (एतु) प्राप्त हो उस (ऋत्विजम्) ऋतुओं में यज्ञ करनेवाले के सदृश (जातवेदसम्) उत्पन्न हुओं में विद्यमान (देवम्) श्रेष्ठ गुण, कर्म्म और स्वभाववाले (अग्निम्) अग्नि को (प्र, नि, दधाता) उत्तमता से निरन्तर धारण करो ॥२॥
भावार्थ
इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे यज्ञ करनेवाले यज्ञ को पूर्ण करते हैं, वैसे ही अग्नि शिल्पविद्या के कृत्य की सिद्धि को पूर्ण करता है ॥२॥
विषय
अग्रणी पुरुष का आदर सत्कार ।
भावार्थ
भा०- ( अद्य ) आज, ( देवव्यचस्तमः ) प्रकाशमान् देव, सूर्य के प्रकाशवत् दूर २ तक व्यापक, ( यज्ञः ) सबका पूज्य पुरुष ( आनुषक् ) निरन्तर सबके अनुकूल होकर ( प्र एतु ) प्रधान पद को प्राप्त हो । हे विद्वान् लोगो ! आप लोग ( जातवेदसम् ) प्रत्येक पदार्थ में व्यापक अग्नि के समान ही प्रत्येक तत्व को जाननेवाले, विद्वान् और ऐश्वर्यवान्, (देवम्) तेजस्वी ( ऋत्विजम् ) ऋतु २ में सूर्यवत् राजसभासदों में पूज्य, ( अग्निं) अग्रणी पुरुष को ( नि दधात ) प्रतिष्ठित करो । ( २ ) सर्वज्ञ, सर्वव्यापक, सर्वैश्वर्यवान् होने से परमेश्वर 'जातवेदा' है । प्राणों में भी बल देने से 'ऋत्विक', सब पृथिव्यादि दिव्य पदार्थों में व्यापक होने से 'देव-व्यचस्तम' वही सर्वपूज्य 'यज्ञ' है, वह सबसे बड़ा है, उसकी प्रतिष्ठा, पूजा करो ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
आत्रेय ऋषिः । अग्निर्देवता । १ विराडनुष्टुप छन्दः २, ३ स्वराडुष्णिक् । ४ बृहती || चतुऋचं सूक्तम् ॥
विषय
'ध्यान' व 'निरन्तर यज्ञ'
पदार्थ
[१] हे विश्वसामन्! आपको हम (अग्निम्) = अग्रणी, (जातवेदसम्) = सर्वज्ञ, देवम् प्रकाशमय, (ऋत्विजम्) = प्रत्येक ऋतु में उपासनीय प्रभु को (निदधाता) = अपने हृदय में स्थापित करें। [२] (अद्य) = आज हमें (यज्ञः) = यज्ञ (आनुषक्) = निरन्तर प्र एतु प्रकर्षेण प्राप्त हो । यह यज्ञ (देवव्यचस्तमः) = देवों में अधिक से अधिक व्याप्तिवाला है। हमारे जीवनों में दिव्यगुणों का संचार करता हुआ यज्ञ हमें देव बनाता है ।
भावार्थ
भावार्थ- हम प्रभु का हृदयों में ध्यान करें। यज्ञों को अपनाएँ। ये यज्ञ ही हमारे जीवनों में दिव्यगुणों को उत्पन्न करेंगे।
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे याज्ञिक यज्ञ करणाऱ्या यजमानाचा यज्ञ पूर्ण करतात. तसाच अग्नी शिल्पविद्येच्या कृत्याची सिद्धी पूर्ण करतो. ॥ २ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Hold on to Agni, meditate, worship the power omnipresent in things born, generous Divinity, cosmic yajaka in seasons of time, holiest friend and companion, haven and home of divinities such as earth and heaven, and ultimately the power that winds up the cosmic game. May that Power and Presence, most intimate, reveal Itself in the heart, the friend, the Self.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The same subject of Agni is further developed.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O learned persons ! utilize well that Agni which upholds and sometimes disintegrates or breaks up earth and other objects. It has to be united, and is pure like the performer of the Yajnas. It is present in created things and is endowed with divine attributes, functions and nature.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
As the Ritviks (performers of the Yajnas) conclude the Yajna, in the same manner, Agni (in the form of energy or electricity) accomplishes technological (projects).
Foot Notes
(यज्ञः) सङ्गन्तव्यः । यज धातो पूजा । अत्र सङ्गति करणार्थः । = Worthy or being united or used. (देवव्यचस्तमः ) यो देवान्पृथिव्यादीन्धरति-भिनत्ति च सोऽतिशयितः । वि + अंजु गति पूजनयोः । अत्र गतेः गमनप्राप्त्यर्थं ग्रहणम् । वि-विशिष्टतया वि-विरुद्धोर्थ । = Which upholds and sometimes breaks up earth and other objects.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal