ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 3/ मन्त्र 12
ऋषिः - वसुश्रुत आत्रेयः
देवता - अग्निः
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
इ॒मे यामा॑सस्त्व॒द्रिग॑भूव॒न्वस॑वे वा॒ तदिदागो॑ अवाचि। नाहा॒यम॒ग्निर॒भिश॑स्तये नो॒ न रीष॑ते वावृधा॒नः परा॑ दात् ॥१२॥
स्वर सहित पद पाठइ॒मे । यामा॑सः । त्व॒द्रिक् । अ॒भू॒व॒न् । वस॑वे । वा॒ । तत् । इत् । आगः॑ । अ॒वा॒चि॒ । न । अह॑ । अ॒यम् । अ॒ग्निः । अ॒भिऽश॑स्तये । नः॒ । न । रिष॑ते । व॒वृ॒धा॒नः । परा॑ । दा॒त् ॥
स्वर रहित मन्त्र
इमे यामासस्त्वद्रिगभूवन्वसवे वा तदिदागो अवाचि। नाहायमग्निरभिशस्तये नो न रीषते वावृधानः परा दात् ॥१२॥
स्वर रहित पद पाठइमे। यामासः। त्वद्रिक्। अभूवन्। वसवे। वा। तत्। इत्। आगः। अवाचि। न। अह। अयम्। अग्निः। अभिऽशस्तये। नः। न। रिषते। ववृधानः। परा। दात् ॥१२॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 3; मन्त्र » 12
अष्टक » 3; अध्याय » 8; वर्ग » 17; मन्त्र » 6
Acknowledgment
अष्टक » 3; अध्याय » 8; वर्ग » 17; मन्त्र » 6
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनः प्रजाधर्मविषयमाह ॥
अन्वयः
हे सत्सन्तान ! योऽयमग्निरिव नोऽभिशस्तये नाऽह परा दाद् वावृधानः सन्न रीषते त्वद्रिक् सन् वसवेऽवाचि वा तदाग इदवाचि तमिमे यामासोऽऽध्यापनोपदेशाभ्यां शोधयन्तु त आनन्दिता अभूवन् ॥१२॥
पदार्थः
(इमे) (यामासः) यमनियमान्विताः (त्वद्रिक्) त्वां प्रति यतमानः (अभूवन्) भवन्ति (वसवे) धनाय (वा) (तत्) (इत्) एव (आगः) अपराधः (अवाचि) (न) (अह) (अयम्) (अग्निः) पावक इव (अभिशस्तये) अभितो हिंसनाय (नः) अस्मान् (न) (रीषते) हिनस्ति (वावृधानः) वर्धमानः (परा, दात्) दूरं गमयेत् ॥१२॥
भावार्थः
अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! ये विद्वांसः कश्चिदपि विनाऽपराधेन नाऽपराध्नुवन्ति तान् स्वसमीपाद्दूरे मा निःसारयेतेति ॥१२॥ अत्र राजप्रजास्तेनापराधनिवारणाद्युक्तत्वादस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति तृतीयं सूक्तं सप्तदशो वर्गश्च समाप्तः ॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर प्रजाधर्मविषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे श्रेष्ठ सन्तान जो (अयम्) यह (अग्निः) अग्नि के सदृश वर्त्तमान (नः) हम लोगों को (अभिशस्तये) सब प्रकार के हिंसा करने के लिये (न) नहीं (अह) निश्चय (परा, दात्) दूर पहुँचावे और (वावृधानः) निरन्तर बढ़ता हुआ (न) नहीं (रीषते) हिंसा करता और (त्वद्रिक्) आपके प्रति यत्न कराता (वसवे) धन के लिए (अवाचि) कहा गया (वा) वा (तत्) वह (आगः) अपराध (इत्) ही कहा गया उसको (इमे) जो (यामासः) यम और नियमों से युक्त जन पढ़ाने और उपदेश से पवित्र करें, वे आनन्दित (अभूवन्) होते हैं ॥१२॥
भावार्थ
इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जो विद्वान् जन किसी को भी बिना अपराध के नहीं दोष देते हैं, उनको अपने समीप से दूर मत निकालो ॥१२॥ इस सूक्त में राजा और प्रजा को चोरी और अन्य अपराध आदि के निवारण आदि के कहने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह तीसरा सूक्त और सत्रहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥
विषय
पक्षान्तर में परमेश्वर
भावार्थ
भा०-हे (अग्ने) तेजस्विन् ! राजन् वा आचार्य ! (इमे) ये (यामासः) यम नियमों के पालक शिष्यजन और शरण में जाने वाले वा नियम-व्यवस्था में बद्ध प्रजाजन वा नियमबद्ध सैन्य गण ( वसवे ) बसे राष्ट्र में वा अन्तेवासी के हितार्थ वा बसाने वाले राजा वा आचार्य के ही निमित्त वा ( वसवे ) ऐश्वर्य प्राप्त करने के लिये ही ( स्वद्-रिक अभूवन् तेरे ही से यत्नशील, तेरे ही अधीन होते हैं। अतः (तत् इत् आगः ) वह सब अपराध ( वसवे ) प्रजा को बसाने वाले का ही (अवाचि ) कहा जाता है । इसलिये ( अयम् अग्निः ) वह अग्रणी नेता पुरुष (नः ) हमें (अभिशस्तये ) परस्पर हिंसा आदि अपराध के लिये हिंसा करने वाले के हाथ ( न परा दात् ) न त्यागदे और स्वयं ( वावृधानः ) बढ़ता हुआ भी हमें ( रीषते न परा दात् ) हिंसक के हाथों न सौंप दे । इति सप्तदशो वर्गः ॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
वसुश्रुत आत्रेय ऋषिः ॥ अग्निर्देवता ॥ छन्दः – १ निचृत्पंक्तिः। ११ भुरिक् पंक्ति: । २, ३, ५, ६, १२ निचृत्-त्रिष्टुप् । ४, १० त्रिष्टुप् । ६ स्वराट् त्रिष्टुप् ७, ८ विराट् त्रिष्टुप् ॥ द्वादशचं सूक्तम् ॥
विषय
रक्षक प्रभु
पदार्थ
[१] (इमे) = ये (यामास:) = गतिशील पुरुष (त्वद्रिक्) = आपकी ओर आनेवाले (अभूवन्) = होते हैं । (वा) = अथवा (तत् इत् आग:) = वह अपराध भी, जो कि हमारे से शक्ति व ज्ञान की अल्पता के कारण हो जाता है, (वसवे) = उस निवासक प्रभु के लिये (अवाचि) = कहा जाता है। हम अपने अपराध को प्रभु के सामने स्वीकार करके उसे दूर करने के लिये प्रभु से प्रार्थना करते हैं। प्रभु हमें निष्पाप बनाकर हमारे निवास को उत्तम बनाते हैं । [२] (न अह अयं अग्निः) = नहीं ही यह अग्रणी प्रभु (नः) = हमें (अभिशस्तये) = वासनाओं के आक्रमण के लिये (परादात्) = छोड़ देते। अर्थात् ये प्रभु हमारे पर वासनाओं के आक्रमण को नहीं होने देते। (वावृधान:) = निरन्तर हमारा वर्धन करते वे प्रभु (न:) = हमें (रीषते) = हिंसक पुरुष के लिये (न परादात्) = नहीं दे डालते । प्रभु से रक्षित हम उपासकों को हिंसक व्यक्ति भी हिंसित नहीं कर पाते।
भावार्थ
भावार्थ- हम प्रभु की ओर चलें, प्रभु से ही पापों को दूर करने की याचना करें। प्रभु हमें वासनाओं व हिंसकों के आक्रमण से बचाते हैं। 'वसुश्रुत आत्रेय:' का ही अगला सूक्त है । वह अग्नि नाम से प्रभु स्मरण करता हुआ कहता हैं -
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जे विद्वान कुणालाही अपराधाशिवाय दोष देत नाहीत, त्यांना आपल्या जवळून दूर करू नका. ॥ १२ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
These celebrants and supplicants observing the law divine are dedicated to you, O lord Agni. Also, whatever their weakness or trespass, that too has been confessed to the lord protector and sustainer. We pray may this Agni, lord omniscient and omnipotent, increasingly pleased and gracious, never forsake us and never deliver us unto the maligner or the injurer or the evil of failure and disaster.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The duties of the people are stated.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O good children! the man full of splendor like the fire, keeps us away from the harm. While growing from all sides, he does not give us trouble trying to reform you, and tells your offence detrimental to the acquirement of true wealth. The persons who have control over themselves should purify such people by way of teaching and preaching. By so doing, they enjoy the bliss.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O men! do not keep away the learned persons who do not punish anyone, not committing offence.
Translator's Notes
(यम्) उपरमे is the root verb of the Yama. There are five Yamas-Ahinsa (non-violence) truth, non-stealing, Brahmacharya, renunciation of surplus wealth and five Niyamas consisting of purity, contentment, austerity, study of scriptures and surrender to God.
Foot Notes
(यामासः)यमनियमान्विताः। = Endowed with Yamas (five restraints) and Niyamas (five observances.) (त्वद्रिक) त्वां प्रति यतमानः । = Trying to reform you. (रीषते) हिनस्ति Harms, resorts to violence, kills.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal