ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 2/ मन्त्र 7
ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
देवता - अग्निः
छन्दः - निचृदुष्णिक्
स्वरः - ऋषभः
अधा॒ हि वि॒क्ष्वीड्योऽसि॑ प्रि॒यो नो॒ अति॑थिः। र॒ण्वः पु॒री॑व॒ जूर्यः॑ सू॒नुर्न त्र॑य॒याय्यः॑ ॥७॥
स्वर सहित पद पाठअध॑ । हि । वि॒क्षु । ईड्यः॑ । असि॑ । प्रि॒यः । नः॒ । अति॑थिः । र॒ण्वः । पु॒रिऽइ॑व । जूर्यः॑ । सू॒नुः । न । त्र॒य॒याय्यः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
अधा हि विक्ष्वीड्योऽसि प्रियो नो अतिथिः। रण्वः पुरीव जूर्यः सूनुर्न त्रययाय्यः ॥७॥
स्वर रहित पद पाठअध। हि। विक्षु। ईड्यः। असि। प्रियः। नः। अतिथिः। रण्वः। पुरिऽइव। जूर्यः। सूनुः। न। त्रययाय्यः ॥७॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 2; मन्त्र » 7
अष्टक » 4; अध्याय » 5; वर्ग » 2; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 5; वर्ग » 2; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनर्मनुष्यैः कथं वर्त्तितव्यमित्याह ॥
अन्वयः
हे विद्वन् ! हि त्वं विक्ष्वीड्यो नः प्रियः पुरीव रण्वो जूर्य्यस्त्रययाय्यः सूनुर्नाऽतिथिरसि तस्मादधा सत्कर्त्तव्योऽसि ॥७॥
पदार्थः
(अधा) अथ। अथ निपातस्य चेति दीर्घः। (हि) यतः (विक्षु) प्रजासु (ईड्यः) स्तोतुमर्हः (असि) (प्रियः) कमनीयः (नः) अस्माकम् (अतिथिः) अनियततिथिः (रण्वः) रममाणः (पुरीव) यथा रमणीया नगरी (जूर्य्यः) जीर्णः (सूनुः) अपत्यम् (न) इव (त्रययाय्यः) यस्त्रयं रक्षकं याति प्राप्नोति सः ॥७॥
भावार्थः
अत्रोपमालङ्कारः । यथाऽतिथयः प्रजाजनैः सत्कर्त्तव्याः सन्ति यथात्र मातापितृभ्यां सन्तानाः पालनीया भवन्ति तथाहि धार्मिका विद्वांसोऽर्चनीया भवन्ति ॥७॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर मनुष्यों को कैसा वर्त्ताव करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे विद्वन् ! (हि) जिस कारण से आप (विक्षु) प्रजाओं में (ईड्यः) स्तुति करने के योग्य और (नः) हम लोगों के (प्रियः) कामना करने योग्य (पुरीव) रमणीयपुरी के समान (रण्वः) रमण करता हुआ (जूर्य्यः) जीर्ण (त्रययाय्यः) रक्षक को प्राप्त होनेवाला (सूनुः) सन्तान (न) जैसे वैसे (अतिथिः) नहीं नियत तिथि जिसकी ऐसे (असि) हो, तिससे (अधा) इसके अनन्तर सत्कार करने योग्य हो ॥७॥
भावार्थ
इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जैसे अतिथिजन प्रजाजनों से सत्कार करने योग्य होते और जैसे यहाँ माता और पिता से सन्तान पालन करने योग्य होते हैं, वैसे ही धार्म्मिक विद्वान् जन सत्कार करने योग्य होते हैं ॥७॥
विषय
सर्वव्यापक सर्वेश्वर ।
भावार्थ
हे राजन् ! विद्वन् ! प्रभो ! ( अधा हि ) तू निश्चय से ( विक्षु ) समस्त प्रजाओं में ( ईड्यः ) स्तुति करने योग्य और (अतिथि:) अतिथि के समान पूज्य, सबको अतिक्रमण करके स्थित, सर्वोपरि और ( नः प्रियः ) हमारा प्यारा (असि ) है । तू ( पुरि इव जूर्यः ) नगरी में रहने वाले वृद्ध, हितोपदेष्टा पुरुष के समान वा ( रण्वः ) रण-कुशल राजा के समान वा ( सुनुः न ) गृह में विद्यमान पुत्र के समान (रणव:). रमणीय, सुखप्रद, ( जूर्यः ) हितोपदेष्टा, और ( सूनुः ) सबका प्रेरक और ( त्रययाय्यः ) तीनों लोकों में व्यापक है । वृद्ध पुरुष तीनों आश्रमों वा बाल्य, यौवन, वार्धक्य तीनों अवस्थाओं को प्राप्त होने से 'त्रययाय्य' है। राजा मित्र, शत्रु, उदासीन वा आगे, पीछे और मध्य में आक्रमण करने वाले तीनों पर प्रयाण करने में समर्थ होने से 'त्रययाय्य' है । पुत्र माता आचार्य और यज्ञ वेदी तीनों में जन्म लाभ करने से 'त्रययाय्य' है, विद्वान् विद्या, तप, और कर्म वा तीनों वेदों में निष्ठ होने से 'ययाय्य' है ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
भरद्वाजो बार्हस्पत्य ऋषिः ॥ अग्निर्देवता ॥ छन्द्रः-१, ९ भुरिगुष्णिक् । २ स्वराडुष्णिक् । ७ निचृदुष्णिक् । ८ उष्णिक् । ३, ४ अनुष्टुप् । ५, ६, १० निचुदनुष्टुप् । ११ भुरिगतिजगती । एकादशर्चं सूक्तम् ॥
विषय
रण्वः पुरि इव जूर्यः
पदार्थ
[१] (अधा) = अब (हि) = निश्चय से, हे प्रभो! आप (विक्षु) = प्रजाओं में (ईड्यः) = स्तुति के योग्य (असि) = हैं। सब प्रजाओं के लिये आप स्तुत्य हैं । (नः) = हमारे (प्रियः) = प्रीति को उत्पन्न करनेवाले (अतिथिः) = अतिथि हैं। 'अत सातत्यगमने' आप हमें निरन्तर प्राप्त होनेवाले हैं। [२] (पुरि) = नगरी में (जूयः इव) = एक हितोपदेष्टा वृद्ध पुरुष की तरह आप (रण्वः) = रमणीय हैं। आप भी इस शरीररूप पुरी में, हृदयदेश में निवास करनेवाले सनातन पुराण पुरुष हैं। वहाँ स्थित हुए-हुए आप हमें निरन्तर ज्ञानोपदेश कर रहे हैं। आप (सूनुः न) = [ षू प्रेरणे] उस प्रेरक के समान हैं जो (त्रययाय्यः) = [त्र्यं याति] 'विद्या, तप व कर्म' तीनों को प्राप्त करानेवाले हैं। प्रभु की प्रेरणा के अनुसार चलनेवाले उपासकों का जीवन 'विद्या, तप व कर्म' से युक्त होता है।
भावार्थ
भावार्थ- प्रभु हमारे पूज्य अतिथि हैं। वे हमें 'विद्या, तप व कर्म' की प्रेरणा प्राप्त कराते हैं।
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात उपामालंकार आहे. जसे अतिथी प्रजाजनाकडून सत्कार करण्यायोग्य असतात व जसे माता-पिता संतानाचे पालन करतात तसेच धार्मिक विद्वान लोक सत्कार करण्यायोग्य असतात. ॥ ७ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
O light and fire of life, you are adorable among the people, welcome to us like a cherished guest, delightful like a venerable senior in the sacred city, darling as a child running to the parent for protection and security.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
How should men deal is told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O highly learned person! you are praiseworthy among the people and beloved, you are beautiful like a charming city. Being old and experienced, you are like a well-loved guest and are innocent like a son going to his guardian. You are therefore to be respected by all.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
As guests should be honored by the people, as children are to be fostered by their parents, so righteous and enlightened persons should be adored by all.
Foot Notes
(त्रययाय्यः) यस्त्रय रक्षकं याति प्राप्नोति सः । खंड-पालने (भ्वा० ) पालनमेव रक्षणम् । = A child who goes to his guardian. (रण्व:) रममाण:। रमु-क्रीदायाम् (भ्वा०)। = Delighted, beautiful.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal