ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 32/ मन्त्र 2
स मा॒तरा॒ सूर्ये॑णा कवी॒नामवा॑सयद्रु॒जदद्रिं॑ गृणा॒नः। स्वा॒धीभि॒र्ऋक्व॑भिर्वावशा॒न उदु॒स्रिया॑णामसृजन्नि॒दान॑म् ॥२॥
स्वर सहित पद पाठसः । मा॒तरा॑ । सूर्ये॑ण । क॒वी॒नाम् । अवा॑सयत् । रु॒जत् । अद्रि॑म् । गृ॒णा॒नः । सु॒ऽआ॒धीभिः॑ । ऋक्व॑ऽभिः । वा॒व॒शा॒नः । उत् । उ॒स्रिया॑णाम् । अ॒सृ॒ज॒त् । नि॒ऽदान॑म् ॥
स्वर रहित मन्त्र
स मातरा सूर्येणा कवीनामवासयद्रुजदद्रिं गृणानः। स्वाधीभिर्ऋक्वभिर्वावशान उदुस्रियाणामसृजन्निदानम् ॥२॥
स्वर रहित पद पाठसः। मातरा। सूर्येण। कवीनाम्। अवासयत्। रुजत्। अद्रिम्। गृणानः। सुऽआधीभिः। ऋक्वऽभिः। वावशानः। उत्। उस्रियाणाम्। असृजत्। निऽदानम् ॥२॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 32; मन्त्र » 2
अष्टक » 4; अध्याय » 7; वर्ग » 4; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 7; वर्ग » 4; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह ॥
अन्वयः
हे मनुष्या ! यथा सूर्येणा सहितो विद्युदग्निरद्रिं रुजत् कवीनां च मातराऽवासयत् तथैव स्वाधीभिर्ऋक्वभिस्सह गृणानो वावशानो यथा सवितोस्रियाणां निदानमिव निदानमुदसृजत् स राजा सर्वैः सत्कर्त्तव्यः ॥२॥
पदार्थः
(सः) (मातरा) मातापितरौ (सूर्येण) सवित्रा। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (कवीनाम्) विदुषाम् (अवासयत्) वासयति (रुजत्) रुजति (अद्रिम्) मेघम् (गृणानः) स्तुवन् (स्वाधीभिः) शोभना आधयस्सन्ति यासां ताभिर्नीतिभिः (ऋक्वभिः) प्रशंसनीयैः (वावशानः) कामयमानः (उत्) अपि (उस्रियाणाम्) किरणानामिव (असृजत्) सृजति (निदानम्) निश्चयम् ॥२॥
भावार्थः
अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । हे राजन् ! यथा सूर्यो रश्मिभिः सर्वं प्रकाशयति तथैव विनयादीभिः सर्वं राज्यं प्रकाशय यथा सत्पुत्रा मातापितरौ सेवन्ते तथैव राजधर्मं सेवस्व ॥२॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे मनुष्यो ! जैसे (सूर्येण) सूर्य्य के सहित बिजुलीरूप अग्नि (अद्रिम्) मेघ को (रुजत्) स्थिर करता और (कवीनाम्) विद्वानों के (मातरा) माता-पिता को (अवासयत्) वसाता है, वैसे ही जो राजा (स्वाधीभिः) सुन्दर स्थान जिनके उन नीतियों और (ऋक्वभिः) प्रशंसा के योग्य व्यवहारों के साथ (गृणानः) स्तुति करता और (वावशानः) कामना करता हुआ जैसे सूर्य्य (उस्रियाणाम्) किरणों के (निदानम्) निश्चय को, वैसे निश्चय को (उत्, असृजत्) उत्पन्न करता है (स) वह राजा सब से सत्कार करने योग्य है ॥२॥
भावार्थ
इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे राजन् ! जैसे सूर्य्य किरणों से सबको प्रकाशित करता है, वैसे ही विनय आदिकों से सम्पूर्ण राज्य को प्रकाशित करिये और जैसे श्रेष्ठ पुत्र माता-पिता की सेवा करते हैं, वैसे ही राजधर्म का सेवन करिये ॥२॥
विषय
उसके सूर्यवत् कर्त्तव्य ।
भावार्थ
( सः ) वह विद्वान् तथा बलवान् पुरुष ( सूर्येण ) सूर्य के समान तेजस्वी, ज्ञानवान् पुरुष द्वारा ( कवीनाम् ) क्रान्तदर्शी विद्वानों के ( मातरा ) माता पिता, उत्पादक राष्ट्र के नर नारी जनों को ( अवास-यत् ) सुखपूर्वक बसावे, अर्थात् भावी में उत्तम सन्तानोत्पादक माता पिता बनने वाले बालक बालिकाओं की राजा तेजस्वी गुरु के समीप ब्रह्मचर्य पूर्वक रहने की व्यवस्था करे। और वह स्वामी वा गुरु (गुणान:) उपदेश करता हुआ (अद्रिं रुजत्) अभेद्य अज्ञान को, मेघ को सूर्यवत् नाश करे । जिस प्रकार ( वावशानः ) कान्ति से चमकता हुआ सूर्य (सुआधीभिः ऋक्वभिः उस्त्रियाणां निदानम् उत् असृजत् ) उत्तम जलधारक तेजोयुक्त किरणों द्वारा कान्तियों का और मेघों द्वारा जल-धाराओं का दान कराता है उसी प्रकार विद्वान् पुरुष वह ( वावशानः ) निरन्तर कामना करता या चाहता हुआ, स्नेहवान् होकर ( स्वाधीभिः ) उत्तम ध्यान और धारणा वाले विद्वानों, (ऋक्वभिः) अर्चना योग्य उपदेष्टा, मन्त्रज्ञ पुरुषों द्वारा ( उस्त्रियाणाम् ) ज्ञान-वाणियों के ( निदानम् ) निश्चित रूप दान ( उद् असृजत् ) करे, इसी प्रकार राजा, सूर्यवत् तेजस्वी पुरुष द्वारा ( अद्रिं ) अभेद्य शत्रु का नाश करता हुआ, शासन करे, विद्वानों के माता पिता रूप सभा, सभापति दोनों की स्थापना करे । उत्तम बुद्धिमान् विद्वान् पुरुषों से ( उस्त्रियाणां निदानम् ) वाणियों के निर्णय, तथा भूमियों के सुप्रबन्ध ( उत् असृजत् ) उत्तम रीति से करे ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
सुहोत्र ऋषिः ।। इन्द्रो देवता ॥ छन्दः - १ भुरिक पंक्ति: । २ स्वराट् पंक्ति:। ३, ५ त्रिष्टुप् । ४ निचृत्त्रिष्टुप् । पञ्चर्चं सूक्तम् ॥
विषय
गो-निदान का उत्सर्जन [स्तुति के दो लाभ]
पदार्थ
[१] (सः) = वे प्रभु (कवीनाम्) = इन क्रान्तदर्शी तत्त्वद्रष्टा पुरुषों के (मातरा) = मस्तिष्क व शरीर रूप द्यावापृथिवी को (सूर्येण) = ज्ञानसूर्य के उदय से (ओवासयत्) = प्रकाशित करते हैं । (गृणानः) = हृदयस्थरूपेण ज्ञानोपदेश करते हुए वे प्रभु (अद्रिम्) = अविद्या पर्वत को रुजत् नष्ट करते हैं । [२] (स्वाधीभिः) = उत्तम ध्यानवाले (ऋक्वभिः) = स्तोताओं से (वावशान:) = प्राप्ति के लिये काम्यमान होते हुए वे प्रभु (उस्त्रियाणाम्) = ज्ञानेन्द्रियरूप गौवों के (निदानम्) = विषयरूप बन्धनों को (उदसृजत्) = मुक्त करते हैं। प्रभु-स्तवन से इन्द्रिय विषयों के बन्धन से बद्ध नहीं होतीं।
भावार्थ
भावार्थ- प्रभु-स्तवन से अविद्या पर्वत का विनाश होता है। मस्तिष्क व शरीर ज्ञानसूर्य से प्रकाशित हो जाते हैं । इन्द्रियाँ विषय-बन्धन से मुक्त हो जाती हैं ।
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजा ! जसा सूर्यकिरणांसह सर्वांना प्रकाशित करतो तसे विनयाने संपूर्ण राज्याची प्रसिद्धी कर व जसे श्रेष्ठ पुत्र माता व पिता यांची सेवा करतात तसाच राजधर्माचा स्वीकार कर. ॥ २ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
By the light of the sun, he illuminates the heaven and earth, protectors and inspirers of poets like father and mother. Breaking the cloud of showers, shaking the mountains of impediments and inhibitions of mind, sung and celebrated in songs of praise and jubilation, pleased, inspiring and illuminant in response to the homage of reverence, he opens the flood gates of light and song in words, breaking off all impediments to the original vision and imagination of the poet.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The duties of an enlightened persons-is told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O men ! as lightning along with the sun rends asunder the cloud and makes the father and mother of the wise poets dwell in happiness, in the same manner, a king praising with well planned and admirable policies and desiring the welfare of all, creates confidence among his subjects like the sun among the rays. Such a ruler should be respected by all.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O king ! as the sun illuminates all with his rays, so illumine all your kingdom with humility, wisdom and other virtues. As good children serve their parents, so serve or discharge the royal duties well.
Foot Notes
(अद्रिम) मेघम् । अद्रिरिति मेघनाम (NG 1, 10) Cloud. (स्वाधीभिः) शोभना आधयस्सन्ति यासा ताभिनतिभिः । स्बु +मा+घि धारणे (तुदा० ) अथवा ध्यै-चिन्तायाम् (भ्वा.) | = Well planned policies. (उस्त्रियाणांम् ) किरणानामिव । उस्ताः इति रश्मिनाम (NG 1, 5 ) तेषुभावना विद्युताम् इति महर्षि दयानन्द ऋ. 1,117,92। = Of the rays (निदानम्) निश्चयम् । = Confidence, certainty.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal