साइडबार
ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 74/ मन्त्र 3
ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
देवता - सोमारुद्रौ
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
सोमा॑रुद्रा यु॒वमे॒तान्य॒स्मे विश्वा॑ त॒नूषु॑ भेष॒जानि॑ धत्तम्। अव॑ स्यतं मु॒ञ्चतं॒ यन्नो॒ अस्ति॑ त॒नूषु॑ ब॒द्धं कृ॒तमेनो॑ अ॒स्मत् ॥३॥
स्वर सहित पद पाठसोमा॑रुद्रा । यु॒वम् । ए॒तानि॑ । अ॒स्मे इति॑ । विश्वा॑ । त॒नूषु॑ । भे॒ष॒जानि॑ । ध॒त्त॒म् । अव॑ । स्य॒त॒म् । मु॒ञ्चत॑म् । यत् । नः॒ । अस्ति॑ । त॒नूषु॑ । ब॒द्धम् । कृ॒तम् । एनः॑ । अ॒स्मत् ॥
स्वर रहित मन्त्र
सोमारुद्रा युवमेतान्यस्मे विश्वा तनूषु भेषजानि धत्तम्। अव स्यतं मुञ्चतं यन्नो अस्ति तनूषु बद्धं कृतमेनो अस्मत् ॥३॥
स्वर रहित पद पाठसोमारुद्रा। युवम्। एतानि। अस्मे इति। विश्वा। तनूषु। भेषजानि। धत्तम्। अव। स्यतम्। मुञ्चतम्। यत्। नः। अस्ति। तनूषु। बद्धम्। कृतम्। एनः। अस्मत् ॥३॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 74; मन्त्र » 3
अष्टक » 5; अध्याय » 1; वर्ग » 18; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 5; अध्याय » 1; वर्ग » 18; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तौ किं कुर्यातामित्याह ॥
अन्वयः
हे सोमारुद्रेव राजवैद्यौ ! युवं यन्नस्तनूषु कृतं बद्धमेनोऽस्ति तदस्मन्मुञ्च तमस्माकं रोगानव स्यतमस्मे तनूषु विश्वैतानि भेषजानि धत्तम् ॥३॥
पदार्थः
(सोमारुद्रा) यज्ञशोधितौ सोमलतावायू इव राजवैद्यौ (युवम्) (एतानि) विषूच्यादिनिवारकानि (अस्मे) अस्माकम् (विश्वा) सर्वाणि (तनूषु) शरीरेषु (भेषजानि) औषधानि (धत्तम्) (अव) (स्यतम्) तनूकुरुतम् (मुञ्चतम्) मुञ्चेताम् (यत्) (नः) अस्माकम् (अस्ति) (तूनुषु) शरीरेषु (बद्धम्) लग्नम् (कृतम्) (एनः) कुपथ्यादिकमपराधं वा (अस्मत्) अस्माकं सकाशात् ॥३॥
भावार्थः
अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे राजन् ! भवान् वैद्यविद्यां प्रचार्य्यास्माकं शरीराण्यरोगानि कृत्वा पुरुषार्थे प्रवेशयित्वा दुःखानि वियोज्य सद्वैद्यान् सत्कुर्यात् ॥३॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर वे क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (सोमारुद्रा) यज्ञ से शुद्ध किये हुए सोमलता और वायु के समान राजा और वैद्यो ! (युवम्) तुम (यत्) जो (नः) हमारे (तनूषु) शरीरों में (कृतम्) किया हुआ और (बद्धम्) लगा हुआ (एनः) कुपथ्यादि या अपराध (अस्ति) है उसे (अस्मत्) हम से (मुञ्चतम्) छुड़ाओ और हमारे रोगों को (अवस्यतम्) नष्ट करो तथा (अस्मे) हमारे (तनूषु) शरीरों में (विश्वा) समस्त (एतानि) ये (भेषजानि) औषधें (धत्तम्) स्थापन करो ॥३॥
भावार्थ
इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे राजन् ! आप वैद्यविद्या का प्रचार कर हमारे शरीरों को नीरोग कर और पुरुषार्थ में प्रवेश करके दुःखों को अलग कर अच्छे वैद्यों का सत्कार करो ॥३॥
विषय
चन्द्र और वैद्य वा औषधि और वैद्यवत् शत्रु-रोगनाशक राजा सेनापति के कर्त्तव्यों का वर्णन ।
भावार्थ
हे (सोमारूद्रा ) जल और अग्नितत्वों के तुल्य शान्तिदायक और रोगहारक विद्वान् पुरुषो ! (युवम् ) आप दोनों ( अस्मे तनूषु ) हमारे शरीरों के निमित्त ( एतानि ) ये नाना प्रकार के ( विश्वा ) समस्त ( भेषजानि ) रोग दूर करने के औषधों को ( धत्तम् ) धारण करो । ( नः तनूषु ) हमारे शरीरों में ( यत् ) जो ( कृतं ) किया हुआ ( एनः ) पाप ( बद्धं अस्ति) बंधा है उसको ( अव स्यतम् ) दूर करो और ( अस्मत् ) हमसे ( अब मुञ्चतम् ) छुड़ाओ ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
भरद्वाजो बार्हस्पत्य ऋषिः ॥ सोमारुद्रौ देवते । छन्दः – १, २, ४ त्रिष्टुप् । ३ निचृत्त्रिष्टुप् ॥ चतुर्ऋचं सूक्तम् ।।
विषय
सब रोगों का औषध
पदार्थ
[१] हे (सोमारुद्रा) = सोमरक्षण व रोगद्रावण के भावो! (युवम्) = आप (अस्मे) = हमारे लिये (तनूषु) = शरीरों में (एतानि) = इन (विश्वा भेषजानि) = सब भेषजों को, औषधों को (धत्तम्) = धारण करो। वस्तुतः सुरक्षित सोम सब रोगों का औषध बनता ही है। [२] (न:) = हमारे तनूषु शरीरों में (बद्धम्) = बंधा हुआ जो भी (एनः अस्मि) = पाप है, उसे (अवस्यतम्) = सुदूर समाप्त करो। (अस्मत्) = हमारे से कृतं (एनः) = किये हुए पाप को भी (मुञ्चतम्) = छुड़ाओ । सोमरक्षण से रोगों का द्रावण होने पर केवल शरीर ही नीरोग नहीं बनता, मन भी पवित्र बन जाता है।
भावार्थ
भावार्थ- सोम और रुद्र का आराधन सब औषधों को प्राप्त कराता है। शरीर व मनोगत सब विकारों को दूर करता है।
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजा ! तू वैद्यक विद्येचा प्रचार करून आमचे शरीर निरोगी कर. पुरुषार्थाने दुःख दूर कर व चांगल्या वैद्यांचा सत्कार कर. ॥ ३ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Soma and Rudra, lord of health and vitality, ruler and physician, bear and bring all those herbs and medicaments for our body’s health and mental and spiritual strength by which you may throw off and eliminate from us whatever pollutes our body system and whatever sin or trespass or indiscretion has been committed by us.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
What should they (Soma and Rudra) do-is told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O king and Physician ! you who are like the Soma creeper and air purified by the Yajna, set free and draw away the sin (bad-diet or lack of abstinence) committed, which we have still inherent in our persons. Provide for our bodies all needful medicines to heal and cure us.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O king ! you should propagate the medical science, make our bodies disease less urge us to make them engaged in doing good deeds with labor, separate all miseries and honor Vaidyas (good physicians).
Foot Notes
(सोभारुद्रा) यज्ञशोधितौ सोमलतावायू इव राज वैद्यो = King and physician like the Soma (moon creeper) and air. (एन:) कुपथ्यादिकम् अपराधं वा । = Sin or lack of proper diet and rules of health.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal