ऋग्वेद - मण्डल 7/ सूक्त 81/ मन्त्र 3
प्रति॑ त्वा दुहितर्दिव॒ उषो॑ जी॒रा अ॑भुत्स्महि । या वह॑सि पु॒रु स्पा॒र्हं व॑नन्वति॒ रत्नं॒ न दा॒शुषे॒ मय॑: ॥
स्वर सहित पद पाठप्रति॑ । त्वा॒ । दु॒हि॒तः॒ । दि॒वः॒ । उषः॑ । जी॒राः । अ॒भु॒त्स्म॒हि॒ । या । वह॑सि । पु॒रु । स्पा॒र्हम् । व॒न॒न्ऽव॒ति॒ । रत्न॑म् । न । दा॒शुषे॑ । मयः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
प्रति त्वा दुहितर्दिव उषो जीरा अभुत्स्महि । या वहसि पुरु स्पार्हं वनन्वति रत्नं न दाशुषे मय: ॥
स्वर रहित पद पाठप्रति । त्वा । दुहितः । दिवः । उषः । जीराः । अभुत्स्महि । या । वहसि । पुरु । स्पार्हम् । वनन्ऽवति । रत्नम् । न । दाशुषे । मयः ॥ ७.८१.३
ऋग्वेद - मण्डल » 7; सूक्त » 81; मन्त्र » 3
अष्टक » 5; अध्याय » 6; वर्ग » 1; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 5; अध्याय » 6; वर्ग » 1; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
(वनन्वति) हे सर्वभजनीय परमात्मन् ! (दिवः, दुहितः, उषः) द्युलोकस्य दुहित्रा उषसा (जीराः) क्षिप्रं (त्वा, प्रति) भवन्तं (अभुत्स्महि) सम्यक् बुध्येमहि, तथा (या) यो भवान् (पुरु, स्पार्हम्, वहसि) बहुधनं प्रापयति, तथा (दाशुषे) यजमानाय (रत्नम्) रत्नानि (मयः) सुखं च प्रापयति (न) तादृशमेव अस्मभ्यमपि प्रयच्छतु ॥३॥
हिन्दी (3)
पदार्थ
(वनन्वति) हे सर्वभजनीय परमात्मन् ! (दिवः, दुहितः, उषः) द्युलोक की दुहिता उषा के द्वारा (जीराः) शीघ्र ही (त्वा, प्रति) आपको (अभुत्स्महि) भलेप्रकार जानें और (या) जो आप (पुरु, स्पार्हम्, वहसि) बहुत धन सबको प्राप्त कराते और (दाशुषे) यजमान के लिए (रत्नं) रत्न (मयः) और सुख देते हैं, (न) उसी के समान हमें भी प्रदान करें ॥३॥
भावार्थ
हे ज्योतिःस्वरूप परमात्मदेव ! आप ऐसी कृपा करें कि हम उषःकाल में अनुष्ठान करते हुए आपके समीप हों, आप ही सब सांसारिक रत्नादि ऐश्वर्य्य तथा आत्मसुख देनेवाले हैं, कृपा करके हमको भी अपने प्रिय यजमानों के समान अभ्युदय और निःश्रेयसरूप दोनों प्रकार के सुखों को प्राप्त करायें। यहाँ मन्त्र में “मयः” शब्द से आध्यात्मिक आनन्द का ग्रहण है, जैसा कि “नमः शम्भवाय च मयोभवाय च” इत्यादि मन्त्रों में वर्णन किया है, इसी आनन्द की यहाँ परमात्मा से प्रार्थना की गई है ॥३॥
विषय
उषावत् तेजस्विनी स्त्री का रानी स्वरूप ।
भावार्थ
हे ( दिवः दुहितः ) सूर्यवत् तेजस्वी की समस्त कामनाओं को पूर्ण करने वाली, हे ( उषः ) तेजस्विनि ! पापी पुरुषों को भस्म कर देने वाली ! हम लोग ( जीराः ) अति शीघ्रकारी होकर ( त्वा प्रति ) तुझे ( अभुत्स्महि ) ऐसा जानते हैं कि हे ( वनन्वति ) उत्तम सेव्य धन की स्वामिनि ! ( या ) जो तू ( पुरु स्पार्हं ) बहुत अधिक, चाहने योग्य ऐश्वर्य ( वहसि ) धारण करती है वह तू ( रत्नं न ) रमणीयवत् और ( मयः ) सुखकारी पदार्थ ( दाशुषे ) दान देने वाले के लिये ही ( वहसि ) धारण करती है ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
वसिष्ठ ऋषिः॥ उषा देवता॥ छन्दः—१ विराड् बृहती। २ भुरिग् बृहती। ३ आर्षी बृहती। ४,६ आर्षी भुरिग् बृहती, निचृद् बृहती ॥ षडृचं सूक्तम् ॥
विषय
दानशील स्त्री
पदार्थ
पदार्थ- हे (दिवः दुहित:) = सूर्यवत् तेजस्वी की कामनाएँ पूर्ण करनेवाली, हे (उष:) = तेजस्विनि ! हम लोग (जीराः) = शीघ्रकारी होकर (त्वा प्रति) = तुझे (अभुत्स्महि) = जानते हैं कि हे (वनन्वति) = धन की स्वामिनि ! (या) = जो तू (पुरु स्पाईं) = बहुत अधिक, चाहने योग्य ऐश्वर्य वहसि धारती है, वह तू (रत्नं न) = रमणीय रत्नवत् और (मय:) = सुखकारी पदार्थ (दाशुषे) = दान देनेवाले के लिये ही (वहसि) धारती है।
भावार्थ
भावार्थ- तेजस्विनी स्त्री को चाहिए कि वह अपने धन को पात्र लोगों में दान करे जिससे वे प्रजाजन ऐश्वर्य सम्पन्न होवें। इस प्रकार अपने और दूसरों के सुख में वृद्धि होती है।
इंग्लिश (1)
Meaning
O dawn, daughter of heaven, receiver of divine light and giver of inspiring radiations, who bring us cherished gifts of eternal and infinite blessings like the jewels of life for the generous man of charity, we pray, may we be instant and faithful recipients of your light divine, peace and joy, every morning.
मराठी (1)
भावार्थ
हे ज्योतिस्वरूप परमात्मदेव! तू अशी कृपा कर, की आम्ही उष:काली अनुष्ठान करीत तुझ्या समीप असावे. तूच सर्व सांसारिक रत्ने इत्यादी ऐश्वर्य व आत्मसुख देणारा आहेस. कृपा करून आम्हालाही आपल्या प्रिय यजमानाप्रमाणे अभ्युदय व नि:श्रेयस या दोन्ही प्रकारच्या सुखांना प्राप्त करून दे. येथे मंत्रात ‘मय:’ या शब्दाने आध्यात्मिक आनंदाचे ग्रहण केलेले आहे. जसे ‘नम: शम्भवायच मयोभवायच’ इत्यादी मंत्रांत वर्णन केलेले आहे. याच आनंदाची येथे परमेश्वराला प्रार्थना केलेली आहे. ॥३॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal