ऋग्वेद - मण्डल 9/ सूक्त 81/ मन्त्र 4
आ न॑: पू॒षा पव॑मानः सुरा॒तयो॑ मि॒त्रो ग॑च्छन्तु॒ वरु॑णः स॒जोष॑सः । बृह॒स्पति॑र्म॒रुतो॑ वा॒युर॒श्विना॒ त्वष्टा॑ सवि॒ता सु॒यमा॒ सर॑स्वती ॥
स्वर सहित पद पाठआ । नः॒ । पू॒षा । पव॑मानः । सु॒ऽरा॒तयः॑ । मि॒त्रः । ग॒च्छ॒न्तु॒ । वरु॑णः । स॒ऽजोष॑सः । बृह॒स्पतिः॑ । म॒रुतः॑ । वा॒युः । अ॒श्विना॑ । त्वष्टा॑ । स॒वि॒ता । सु॒ऽयमा॑ । सर॑स्वती ॥
स्वर रहित मन्त्र
आ न: पूषा पवमानः सुरातयो मित्रो गच्छन्तु वरुणः सजोषसः । बृहस्पतिर्मरुतो वायुरश्विना त्वष्टा सविता सुयमा सरस्वती ॥
स्वर रहित पद पाठआ । नः । पूषा । पवमानः । सुऽरातयः । मित्रः । गच्छन्तु । वरुणः । सऽजोषसः । बृहस्पतिः । मरुतः । वायुः । अश्विना । त्वष्टा । सविता । सुऽयमा । सरस्वती ॥ ९.८१.४
ऋग्वेद - मण्डल » 9; सूक्त » 81; मन्त्र » 4
अष्टक » 7; अध्याय » 3; वर्ग » 6; मन्त्र » 4
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 3; वर्ग » 6; मन्त्र » 4
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
हे परमात्मन् ! (नः) अस्मान् (पूषा) धर्मोपदेशेन पुष्टिकारको विद्वान् (पवमानः) पथ्यापथ्यमुक्त्वा पवित्रकारको मनीषी (सुरातयः) दानशीलः (मित्रः) सर्वप्रियः (वरुणः) सर्ववशकारकः (बृहस्पतिः) वाक्पतिः (मरुतः) ज्ञानयोगी (वायुः) कर्मयोगी (अश्विना) कर्मयोगिज्ञानयोगिनावुभावपि (त्वष्टा) कार्यकरणे समर्थौ (सविता) उत्तमोत्तमपदार्थ-निर्मातारौ। (सुयमा) सर्वनियामकौ (सरस्वती) ज्ञानभूषकौ विद्वांसौ (आगच्छन्तु) प्राप्नुतः। छान्दसत्वात् “व्यत्ययेन द्विवचनस्थाने बहुवचनम्” ॥४॥
हिन्दी (3)
पदार्थ
हे परमात्मन् ! (नः) हमको (पूषा) धर्म्मोपदेश द्वारा पुष्टि करनेवाला विद्वान् (पवमानः) पथ्यापथ्य बताकर पवित्र करनेवाला विद्वान् (सुरातयः) दानशील विद्वान् (मित्रः) सबसे मैत्री करनेवाला विद्वान् (वरुणः) सबका वशीभूत करनेवाला विद्वान् (बृहस्पतिः) वाणियों के पति (मरुतः) ज्ञानयोगी (वायुः) कर्म्मयोगी (अश्विना) कर्म्म और ज्ञानयोगी दोनों (त्वष्टा) कार्य्य करने में समर्थ विद्वान् (सविता) उत्तमोत्तम पदार्थों का निर्माता विद्वान् (सुयमा) सबको नियम में रखनेवाला विद्वान् (सरस्वती) ज्ञान को सर्वोपरि भूषणरूप से धारण करनेवाला विद्वान्, ये सब पूर्वोक्त विद्वान् (नः) हमको (आगच्छन्तु) प्राप्त हों ॥४॥
भावार्थ
परमात्मा उपदेश करता है, कि हे मनुष्यों ! तुम सामाजिक उन्नति के लिये पूर्वोक्त विद्वान् का संग्रह करो, ताकि तुम सब विद्याओं में निपुण होकर संसार में अभ्युदयशाली बनो ॥४॥
विषय
उससे उत्तम संगी तथा उत्तम जनों के प्राप्ति की याचना।
भावार्थ
(पवमानः पूषा) व्यापक, परमपावन, सर्वपोषक प्रभु (सु-रातयः) उत्तम ऐश्वर्य के देने वाला, (मित्रः) मृत्यु कष्ट से बचाने वाला (वरुणः) दुखों से वारक, सर्वश्रेष्ठ, (बृहस्पतिः) बड़े २ लोकों महान् ज्ञान का पालक, (मरुतः) विद्वान्, मनुष्य (वायुः) प्राण, बलवान्, (त्वष्टा) जगत् कर्त्ता, (सविता) सर्वोत्पादक, और (सु-यमा) उत्तम यमनियम युक्त, उत्तम बन्धन व्रतादि से युक्त (सरस्वती) वेदवाणी विदुषी, स्त्री आदि, सब (स-जोषसः) समान प्रीति युक्त होकर (नः आगच्छन्तु) हमें प्राप्त हों।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
वसुर्भारद्वाज ऋषिः। पवमानः सोमो देवता ॥ छन्दः–१—३ निचृज्जगती। ४ जगती। ५ निचृत्त्रिष्टुप्॥
विषय
सोमरक्षण से सर्वदेव प्राप्ति
पदार्थ
[१] सोमरक्षण के होने पर (नः) = हमारे लिये (सुरातयः) = सब उत्तमताओं को देनेवाले (सजोस:) परस्पर संगत 'पूषा पवमानः मित्रः व वरुणः 'पूषा आदि देव (आगच्छन्तु) = प्राप्त हों। हम अच्छी प्रकार अपना पोषण करनेवाले हों, पवित्रता को सिद्ध करें, सब के प्रति स्नेहवाले हों, द्वेष का निवारण करनेवाले हों। [२] इसी प्रकार हमें (त्वष्टा) = त्वष्टा की प्राप्ति हो। हम दीप्तिमय जीवनवाले हों। [त्विष्] अथवा निर्माण के कार्यों में प्रवृत्त हों [त्वक्ष्] । (सविता) = सविता की हमें प्राप्ति हो ? हम ऐश्वर्य का उत्पादन करनेवाले हों । (सुयमा) = उत्तम संयमवाली (सरस्वती) = ज्ञान की अधिष्ठातृ देवता हमें प्राप्त हो । (बृहस्पतिः) = ज्ञान का स्वामी प्रभु हमें प्राप्त हो। (मरुतः) = प्राण हमें प्राप्त हों । (वायुः) = गतिशीलता तथा (अश्विनौ) = [सूर्याचन्द्रमसौ] सूर्य व चन्द्र हमें प्राप्त हों। हमारे जीवन में सूर्य व चन्द्र का समन्वय हो । सूर्य 'उष्णता' का प्रतीक है और चन्द्र 'शीतलता' का । हमारे जीवन में दोषों का सुन्दर समन्वय होकर क्रियाशीलता बनी रहे ।
भावार्थ
भावार्थ- सोमरक्षण से हमारा जीवन सर्वदेवमय बनता है ।
इंग्लिश (1)
Meaning
May the generous divinities of holy abundance both in nature and humanity come and grace us with their gifts : Pusha, giver of good health and long age, Pavamana, fluent powers of purity and purification, Mitra, powers of love and friendship, Varuna, powers of judgement, discrimination, freedom and discipline, Brhaspati, powers of environment and space, knowledge and communication, Maruts, vibrant defence forces, Vayu, dynamic leaders and pioneers, Ashvins, complementary powers of social system with knowledge of theory and practice, Tvashta, designers and makers of things and systems, Savita, creators, generators, givers of light and inspiration, Suyama, powers of law and discipline, Sarasvati, mother giver of knowledge and living tradition. May all these come and bless with the spirit of love.
मराठी (1)
भावार्थ
परमात्मा उपदेश करतो की हे माणसांनो! तुम्ही सामाजिक उन्नतीसाठी पूर्वोक्त विद्वानांचा संग्रह करा. त्यासाठी तुम्ही सर्व विद्यात निपुण होऊन जगात अभ्युदायी व्हा. ॥४॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal