अथर्ववेद - काण्ड 5/ सूक्त 1/ मन्त्र 6
सूक्त - बृहद्दिवोऽथर्वा
देवता - वरुणः
छन्दः - त्रिष्टुप्
सूक्तम् - अमृता सूक्त
स॒प्त म॒र्यादाः॑ क॒वय॑स्ततक्षु॒स्तासा॒मिदेका॑म॒भ्यं॑हु॒रो गा॑त्। आ॒योर्ह॑ स्क॒म्भ उ॑प॒मस्य॑ नी॒डे प॒थां वि॑स॒र्गे ध॒रुणे॑षु तस्थौ ॥
स्वर सहित पद पाठस॒प्त । म॒र्यादा॑: । क॒वय॑: । त॒त॒क्षु॒: । तासा॑म् । इत् । एका॑म् । अ॒भि । अं॒हु॒र: । गा॒त् । आ॒यो: । ह॒ । स्क॒म्भ: । उ॒प॒मस्य॑ । नी॒डे । प॒थाम् । वि॒ऽस॒र्गे । ध॒रुणे॑षु । त॒स्थौ॒ ॥१.६॥
स्वर रहित मन्त्र
सप्त मर्यादाः कवयस्ततक्षुस्तासामिदेकामभ्यंहुरो गात्। आयोर्ह स्कम्भ उपमस्य नीडे पथां विसर्गे धरुणेषु तस्थौ ॥
स्वर रहित पद पाठसप्त । मर्यादा: । कवय: । ततक्षु: । तासाम् । इत् । एकाम् । अभि । अंहुर: । गात् । आयो: । ह । स्कम्भ: । उपमस्य । नीडे । पथाम् । विऽसर्गे । धरुणेषु । तस्थौ ॥१.६॥
अथर्ववेद - काण्ड » 5; सूक्त » 1; मन्त्र » 6
विषय - जगत् स्रष्टा का वर्णन।
भावार्थ -
(कवयः) क्रान्तदर्शी विद्वानों ने (सप्त) सात (मर्यादाः) मर्यादाएं, पाप से बचने की व्यवस्थाएं (ततक्षुः) बनाई हैं। (तासाम्) उनमें से (एकाम् इत्) एक को भी (अभि गात्) जो उल्लंघन करता है वह (अंहुरः) पापी है। (आयोः स्कम्भः) जीवनशक्ति को वश करने वाला, जितेन्द्रिय पुरुष (ह) निश्चय से (उपमस्य) अपने उत्पादक प्रभु के (नीड़े) आश्रय में (पथां विसर्गे) इन्द्रिय मार्गों के विसर्जन काल में, (धरुणेषु) नित्य ध्रुव लोकों में (तस्थौ) स्थान प्राप्त करता है अर्थात् ब्रह्मचर्य और सदाचार से अक्षय लोक प्राप्त होते हैं।
टिप्पणी -
यास्काचार्य ने सात मर्यादायें गिनाई हैं—“स्तेयं, तल्पारोहणं, ब्रह्महत्यां, भ्रूणहत्यां, सुरापानं, दुष्कृतस्य कर्मणः पुनः सेवां, पातकेऽनृ-तोद्यम्” इति। १—चोरी, २—गुरु-शय्या पर शयन अर्थात् गुरु-स्त्री से भोग करना, ३— ब्रह्महत्या, ४—भ्रूणहत्या गर्भघात, ५—सुरापान, ६—दुराचार का बार २ करना, ७—पाप करके झूठ बोलना। समस्त प्रजाओं को इनका त्याग करना चाहिये।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - बृहद्दिवा अथर्वा ऋषिः। वरुणो देवता। १-४, ६, ८ त्रिष्टुभः। ५ पराबृहती त्रिष्टुप्। ७ विराट्। ९ त्र्यवसाना सप्तपदा अत्यष्टिः। नवर्चं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें