अथर्ववेद - काण्ड 20/ सूक्त 15/ मन्त्र 2
अध॑ ते॒ विश्व॒मनु॑ हासदि॒ष्टय॒ आपो॑ नि॒म्नेव॒ सव॑ना ह॒विष्म॑तः। यत्पर्व॑ते॒ न स॒मशी॑त हर्य॒त इन्द्र॑स्य॒ वज्रः॒ श्नथि॑ता हिर॒ण्ययः॑ ॥
स्वर सहित पद पाठअध॑ । ते॒ । विश्व॑म् । अनु॑ । ह॒ । अ॒स॒त् । इ॒ष्टये॑ । आप॑: । नि॒म्नाऽइ॑व । सव॑ना । ह॒विष्म॑त: ॥ यत् । पर्व॑ते । न । स॒म्ऽअशी॑त । ह॒र्य॒त: । इन्द्र॑स्य । वज्र॑: । श्नथि॑ता । हि॒र॒ण्यय॑: ॥१५.२॥
स्वर रहित मन्त्र
अध ते विश्वमनु हासदिष्टय आपो निम्नेव सवना हविष्मतः। यत्पर्वते न समशीत हर्यत इन्द्रस्य वज्रः श्नथिता हिरण्ययः ॥
स्वर रहित पद पाठअध । ते । विश्वम् । अनु । ह । असत् । इष्टये । आप: । निम्नाऽइव । सवना । हविष्मत: ॥ यत् । पर्वते । न । सम्ऽअशीत । हर्यत: । इन्द्रस्य । वज्र: । श्नथिता । हिरण्यय: ॥१५.२॥
अथर्ववेद - काण्ड » 20; सूक्त » 15; मन्त्र » 2
विषय - विद्युत् राजा और परमेश्वर
भावार्थ -
पूर्वोक्त वेग को और भी स्पष्ट करते हैं। (हविष्मतः) ज्ञानवान् उपायज्ञ पुरुष के (सवना) सब कर्मों को जिस प्रकार (निम्ना आपः इव) नीचे की ओर बहने वाले जल सम्पादित करते हैं उसी प्रकार हे इन्द्र, विद्युत् ! (विश्वं) समस्त (इष्टये) इष्ट कार्य या प्रेरणा या गति प्राप्त करने के लिये (ते अनु ह असत्) तेरे ही अधीन तुझ पर निर्भर रहता है। अर्थात् वह तुझ पर निर्भर है। (यत्) क्योंकि (इन्द्रस्य) वेग से द्रवण अर्थात् तीव्रगति वाले विद्युत् का (हर्यतः वज्रः) अति कान्तिमान्, दीप्तिमय वज्र (पर्वते न) पर्वत मेघ पर तक भी (न सम् अशीक्षीत) रुकता, प्रत्युत वह (हिरण्ययः) प्रबल वेग और कान्ति से युक्त होकर (श्नथिता) सब पदार्थों को चूर्ण करने में समर्थ होता है। (हविष्मतः) उपायज्ञ पुरुष के सब गति, कर्म जिस प्रकार बहते जलों पर निर्भर हैं उसी प्रकार (इष्टये) प्रेरणा, या गति के लिये समस्त कार्य बिजुली पर भी निर्भर होते हैं। उसका वेग पर्वत पर भी रुक नहीं सकता, वह इतना अधिक होता है कि पदार्थों को तोड़ फोड़ देता है।
राजा के पक्ष में—ज्ञानी पुरुष के जैसे सब सवन, यज्ञ आदि कर्म आप्त पुरुषों के आश्रय पर होते हैं इसी प्रकार हे राजन् ! समस्त राष्ट्र अपने इष्ट प्रयोजन के लिये तुझ पर निर्भर है। इन्द्र का सर्व-चूर्णकारी वज्र-बल पर्वत आदि की रक्षा पर भी नहीं रुकता, उसको भी तोड़ डालता है।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - गोतमः ऋषिः। इन्द्रो देवता। त्रिष्टुभः। षडृचं सूक्तम्।
इस भाष्य को एडिट करें