ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 65/ मन्त्र 5
ऋषिः - रातहव्य आत्रेयः
देवता - मित्रावरुणौ
छन्दः - स्वराडुष्निक्
स्वरः - ऋषभः
व॒यं मि॒त्रस्याव॑सि॒ स्याम॑ स॒प्रथ॑स्तमे। अ॒ने॒हस॒स्त्वोत॑यः स॒त्रा वरु॑णशेषसः ॥५॥
स्वर सहित पद पाठव॒यम् । मि॒त्रस्य॑ । अव॑सि । स्याम॑ । स॒प्रथः॑ऽतमे । अ॒ने॒हसः॑ । त्वाऽऊ॑तयः । स॒त्रा । वरु॑णऽशेषसः ॥
स्वर रहित मन्त्र
वयं मित्रस्यावसि स्याम सप्रथस्तमे। अनेहसस्त्वोतयः सत्रा वरुणशेषसः ॥५॥
स्वर रहित पद पाठवयम्। मित्रस्य। अवसि। स्याम। सप्रथःऽतमे। अनेहसः। त्वाऽऊतयः। सत्रा। वरुणऽशेषसः ॥५॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 65; मन्त्र » 5
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 3; मन्त्र » 5
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 3; मन्त्र » 5
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह ॥
अन्वयः
हे मनुष्या ! यथाऽनेहसस्त्वोतयो वरुणशेषसो वयं सत्रा मित्रस्य सप्रथस्तमेऽवसि स्याम ॥५॥
पदार्थः
(वयम्) (मित्रस्य) (अवसि) रक्षणादौ कर्मणि (स्याम) प्रवृत्ता भवेम (सप्रथस्तमे) अतिविस्तारयुक्ते (अनेहसः) अहिंसकाः सन्तः (त्वोतयः) त्वया रक्षिताः (सत्रा) सत्येन युक्ताः (वरुणशेषसः) वरुण उत्तमो जनः शेषो येषान्ते ॥५॥
भावार्थः
मनुष्यैः सर्वदा कृतज्ञता भाव्या कृतघ्नता च दूरतस्त्याज्या ॥५॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे मनुष्यो ! जैसे (अनेहसः) नहीं हिंसक होते हुए (त्वोतयः) आपसे रक्षित और (वरुणशेषसः) उत्तम जन शेष जिनके वे (वयम्) हम लोग (सत्रा) सत्य से युक्त (मित्रस्य) मित्र के (सप्रथस्तमे) अतिविस्तार युक्त (अवति) रक्षण आदि कर्म्म में (स्याम) प्रवृत्त होवें ॥५॥
भावार्थ
मनुष्यों को चाहिये कि सदा कृतज्ञता करें और कृतघ्नता का दूर से त्याग करें ॥५॥
विषय
मित्र का लक्ष्य ।
भावार्थ
भा०- ( वयम् ) हम सब लोग ( मित्रस्य ) स्नेहवान् एवं अज्ञान रूप मृत्यु के गढ़े से बचाने वाले गुरु के ( सप्रथस्तमे ) अति विस्तार युक्त (अवसि ) ज्ञान और रक्षा में ( सत्रा ) सदा सत्य व्रत के पालक ( अनेहसः ) अहिंसक, पापरहित ( वरुण-शेषसः ) श्रेष्ठ दुःखवारक पुरुष के पुत्र के समान, एवं श्रेष्ठ पुत्रों वाले ( त्वा ऊतयः ) तुझ द्वारा रक्षा और ज्ञान प्राप्त करने हारे होकर ( स्याम ) रहें ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
रातहव्य आत्रेय ऋषिः ॥ मित्रावरुणौ देवते ॥ छन्द:- १, ४ अनुष्टुप् । २ निचृदनुष्टुप् । ३ स्वराडुष्णिक् । ५ भुरिगुष्णिक् । ६ विराट् पंक्तिः ॥ षडृर्चं सूक्तम् ॥
विषय
वरुण के सन्तानों का परस्पर प्रेम भाव
पदार्थ
[१] (वयम्) = हम (मित्रस्य) = स्नेह की देवता के (सप्रथस्तमे) = अत्यन्त विस्तारवाले (अवसि) = रक्षण में (स्याय) = हों। स्नेह को जीवन का सूत्र बनाकर अपने जीवन का रक्षण करनेवाले बनें। द्वेष से शरीर में विष ही तो उत्पन्न होते हैं। [२] (त्वा उतयः) = हे मित्र ! तेरे से रक्षित हुए हुए हम (अनेहसः) = निष्पाप हों। स्नेह हमें पाप की ओर नहीं ले जाता। ईर्ष्या-द्वेष-क्रोध के कारण ही सामान्यतः पापों को जन्म मिलता है और हम परस्पर विरोध में लड़नेवाले हो जाते हैं। हम तो (वरुणशेषसः) = वरुण के सन्तान [शेष-सन्तान] बनकर, निर्देषता को जीवन में धारण करके (सत्रा) = साथ ही हों, मिलकर ही चलनेवाले बनें ।
भावार्थ
भावार्थ- स्नेह की भावना हमारे जीवन का रक्षण करती हैं, इसी में शक्तियों का विस्तार होता है। निर्द्वेषता हमें परस्पर समीप लाती है। निर्देषता में ही झगड़ों का अभाव होकर सब प्रकार की उन्नति है।
मराठी (1)
भावार्थ
माणसांनी सतत कृतज्ञ असावे. कृतघ्नतेचा त्याग करावा. ॥ ५ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Let us pray and make effort that we may abide in the widest protection of Mitra, lord of mercy, friend and lover of the universe. Let us be free from sin, evil and violence, safe under your protection, O Lord, ever dedicated to truth and law, and let us live as loved children of Varuna, lord of justice and rectitude.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The teacher-pupil and speaker audience relation is narrated.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O men ! being non-violent, harmless or guarded and truthful to God and associating with the best personalities, let us always be under the shelter of a good friend, who shelters or extends his shelter to utmost distance.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
Men should always be grateful and should give up ingratitude altogether,
Foot Notes
(अनेहसः) अहिंसकाः सन्तः । एहः इति क्रोधनाम (NG 2, 13) क्रोधो हिंसा क्रोधमूलेति अहिंसाया ग्रहणम्। = Being non-violent or harmless. (वरुणशेषसः) वरुण उत्तमो जनः शेषो येषान्ते |='Who associate only with a good person. (सत्ता) सत्येन युक्तः । सत्ता इति सत्यनाम (NG 3, 10) = Endowed with truth.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal