ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 86/ मन्त्र 2
या पृत॑नासु दु॒ष्टरा॒ या वाजे॑षु श्र॒वाय्या॑। या पञ्च॑ चर्ष॒णीर॒भी॑न्द्रा॒ग्नी ता ह॑वामहे ॥२॥
स्वर सहित पद पाठया । पृत॑नासु । दु॒स्तरा॑ । या । वाजे॑षु । श्र॒वाय्या॑ । या । पञ्च॑ । च॒र्ष॒णीः । अ॒भि । इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । ता । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
या पृतनासु दुष्टरा या वाजेषु श्रवाय्या। या पञ्च चर्षणीरभीन्द्राग्नी ता हवामहे ॥२॥
स्वर रहित पद पाठया। पृतनासु। दुस्तरा। या। वाजेषु। श्रवाय्या। या। पञ्च। चर्षणीः। अभि। इन्द्राग्नी इति। ता। हवामहे ॥२॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 86; मन्त्र » 2
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 32; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 32; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह ॥
अन्वयः
हे इन्द्राग्नी वायुविद्युद्वद्वर्त्तमानौ सेनापत्यध्यक्षौ ! या पृतनासु दुष्टरा या वाजेषु श्रवाय्या या पञ्च चर्षणीरभि रक्षतस्ता वयं हवामहे ॥२॥
पदार्थः
(या) यौ सेनाशिक्षकयोधयितारौ (पृतनासु) सेनासु (दुष्टरा) दुःखेन तरितुमुल्लङ्घयितुं योग्यौ (या) (वाजेषु) अन्नादिषु सङ्ग्रामेषु वा (श्रवाय्या) प्रशंसनीयौ (या) (पञ्च) (चर्षणीः) प्राणान् मनुष्यान् वा (अभि) अभिमुख्ये (इन्द्राग्नी) वायुविद्युताविव (ता) तौ (हवामहे) स्वीकुर्य्याम प्रशंसेम वा ॥२॥
भावार्थः
नरेशसेनापतिभ्यां सुपरीक्ष्य सेनायामध्यक्षा भृत्याः संरक्षणीया यतस्सर्वदा विजयः सम्भवेत् ॥२॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली के समान वर्त्तमान सेनापति और अध्यक्ष ! (या) जो सेना के शिक्षक और लड़ानेवाले (पृतनासु) सेनाओं में (दुष्टरा) दुःख से उल्लङ्घन करने योग्य (या) जो (वाजेषु) अन्नादिकों वा संग्रामों में (श्रवाय्या) प्रशंसा करने योग्य (या) जो (पञ्च) पाँच (चर्षणीः) प्राणों वा मनुष्यों को (अभि) सम्मुख रक्षा करते हैं (ता) उन दोनों को हम लोग (हवामहे) स्वीकार करें वा प्रशंसा करें ॥२॥
भावार्थ
राजा और सेनापति को चाहिये कि उत्तम प्रकार परीक्षा करके सेना के अध्यक्ष भृत्यों को रक्खें, जिससे सर्वदा विजय होवे ॥२॥
विषय
इन्द्र, अग्नि। विद्युत् अग्निवत् नायक, अध्यक्षों के कर्त्तव्य ।
भावार्थ
भा०-( या ) जो ( इन्द्राग्नी ) इन्द्र और अग्नि ( पृतनासु ) सेनाओं के बीच सेनापति और नायक के समान ( पृतनासु दुस्तरा ) मनुष्यों के बीच में रहते हुए, मान-आदर, शक्ति और ज्ञान में लांघे नहीं जा सकते, ( या ) और जो दोनों ( श्रवाय्या ) प्रशंसनीय हैं ( या च ) और जो दोनों ( पञ्च ) पांचों प्रकार की ( चर्षणी: अभि ) ज्ञानेन्द्रियों के ऊपर मन और आत्मा के तुल्य प्रजाओं के ऊपर राजा और सचिववत् हैं ( ता इन्द्राग्नी ) उन दोनों ऐश्वर्य युक्त और अग्निवत् तेजस्वी समस्त पुरुषों को हम ( हवामहे ) आदरपूर्वक स्वीकार करते हैं ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
अत्रिर्ऋषिः । इन्द्राग्नी देवते ॥ छन्द:–१, ४, ५ स्वराडुष्णिक् । २, ३ विराडनुष्टुप् । ६ विराट् पूर्वानुष्टुप् ॥
विषय
दुष्टरा- श्रवाय्या
पदार्थ
[१] (या) = जो इन्द्र और (अग्नि) = बल व प्रकाश के देवता (पृतनासु) = संग्रामों में (दुष्टरा) = शत्रुओं से अभिभूत होने योग्य नहीं और (या) = जो (वाजेषु) = बलों में (श्रवाय्या) = प्रशंसनीय हैं, (ता) = उन (इन्द्राग्नी) = बल व प्रकाश के देवों को (हवामहे) = हम पुकारते हैं। इनकी आराधना हमें संग्रामों में विजयी व प्रशंसनीय बलवाला बनाती है । [२] ये इन्द्र और अग्नि वे हैं (या) = जो (पञ्च) = पाँचों (चर्षणी:) = अभि [चर्षणि=seeing, moving] ज्ञानों व कर्मों के प्रति हमें प्रेरित करते हैं। इन इन्द्र और अग्नि की उपासना से पाँचों ज्ञानेन्द्रियाँ भी ठीक बनी रहती हैं और पाँचों कर्मेन्द्रियाँ भी सशक्त होती हैं ।
भावार्थ
भावार्थ- इन्द्र और अग्नि का आराधन हमें [१] संग्रामों में विजयी बनाता है, [२] प्रशस्त शक्तिवाला करता है तथा [३] ज्ञानेन्द्रियों व कर्मेन्द्रियों को अपने व्यापारों में ठीक से प्रेरित रखता है।
मराठी (1)
भावार्थ
राजा व सेनापती यांनी उत्तम परीक्षा करून सेनाध्यक्ष व सेवक नेमावेत ज्यामुळे सदैव विजय प्राप्त व्हावा. ॥ २ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
We adore and solicit Indra and Agni which, among the forces of life, are indomitable, in the battles for power and prosperity, admirable, and among the five orders of society and among the five pranic energies are of prime importance.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The duties of scholars are mentioned.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
We accept or admire chief of the Commander of the army and the President of the State. They are like the air and energy invincible in war, worthy to be praised in battles and on the occasion of distribution of food among the needy. They protect five Pranas or five classes of men.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
The king and Chief Commander of the Army should appoint chiefs of the army, servants and others after testing them thoroughly, so that there may always be victory over the foes.
Translator's Notes
चर्षणय इति मनुष्यनाम (NG 2, 3) पुतना इति मनुष्यनाम | पचर्षणयः पंच जना चत्वारो वर्णा निषादः पंचम इति (NKT 3, 2, 8) । चर्षणिरिति पदनाम (NG 4, 2) तेन सुखप्रापकप्राणानामधिग्रहणम् । पूतना इति मनुष्यनाम (NG 2, 3) अत्र वीरमनुष्यनिर्मित सेनार्थ ग्रहणम् ।
Foot Notes
(वाजेषु) अन्नादिषु सङ्ग्रामेषु वा । वाज इति बलनाम (NG_2, 9) अत्र बलयुक्तसंग्रामग्रहणम् । वाज इत्यन्ननाम (NG 2, 7)। = On the occasions of the distribution of food or in the battle.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal