ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 86/ मन्त्र 4
ता वा॒मेषे॒ रथा॑नामिन्द्रा॒ग्नी ह॑वामहे। पती॑ तु॒रस्य॒ राध॑सो वि॒द्वांसा॒ गिर्व॑णस्तमा ॥४॥
स्वर सहित पद पाठआ । वा॒म् । एषे॑ । रथा॑नाम् । इ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ । पती॒ इति॑ । तु॒रस्य॑ । राध॑सः । वि॒द्वांसा॑ । गिर्व॑णःऽतमा ॥
स्वर रहित मन्त्र
ता वामेषे रथानामिन्द्राग्नी हवामहे। पती तुरस्य राधसो विद्वांसा गिर्वणस्तमा ॥४॥
स्वर रहित पद पाठता। वाम्। एषे। रथानाम्। इन्द्राग्नी इति। हवामहे। पती इति। तुरस्य। राधसः। विद्वांसा। गिर्वणःऽतमा ॥४॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 86; मन्त्र » 4
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 32; मन्त्र » 4
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 32; मन्त्र » 4
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह ॥
अन्वयः
हे मनुष्या ! यौ रथानां तुरस्य राधसः पती गिर्वणस्तमा विद्वांसेन्द्राग्नी वामेषे वयं हवामहे ता यूयमपि प्राप्नुत ॥४॥
पदार्थः
(ता) तौ (वाम्) युवाम् (एषे) एतुम् (रथानाम्) (इन्द्राग्नी) वायुविद्युतौ (हवामहे) प्राप्तुमिच्छेम (पती) पालकौ (तुरस्य) शीघ्रं सुखकरस्य (राधसः) धनस्य (विद्वांसा) विद्यायुक्तौ (गिर्वणस्तमा) अतिशयेन सुशिक्षितां वाचं सेवमानौ ॥४॥
भावार्थः
मनुष्यैर्वायुविद्युद्वच्छुभगुणव्यापिनां विदुषां सङ्गेन विद्याशिक्षे प्राप्य प्रजासु मित्रवद्वर्त्तितव्यम् ॥४॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे मनुष्यो ! जो (रथानाम्) वाहनों और (तुरस्य) शीघ्र सुखकारक (राधसः) धन के (पती) पालन करनेवाले (गिर्वणस्तमा) अतिशय उत्तम प्रकार शिक्षित वाणी का सेवन करते हुए (विद्वांसा) विद्या से युक्त (इन्द्राग्नी) वायु और बिजुली (वाम्) और आप दोनों को (एषे) प्राप्त होने के लिये हम लोग (हवामहे) प्राप्त होने की इच्छा करें (ता) उन दोनों को आप लोग भी प्राप्त होओ ॥४॥
भावार्थ
मनुष्यों को चाहिये कि वायु और बिजुली के सदृश श्रेष्ठ गुणों से व्याप्त विद्वानों के सङ्ग से विद्या और शिक्षा को प्राप्त होकर प्रजाओं में मित्र के सदृश वर्त्ताव करें ॥४॥
विषय
उनका स्वरूप राजा और विद्वान् ।
भावार्थ
भा०- ( इन्द्राग्नी ) हे (इन्द्र) ऐश्वर्यवन् ! शत्रुविदारक राजन् ! और हे अग्ने ! ज्ञान से विद्याओं का प्रकाश करने वाले विद्वान् पुरुष ! हम लोग (वाम् ) आप दोनों के ( स्थानाम् ) रथों और रमणीय, ज्ञान रसों के (एपे ) प्राप्त करने के लिये आप दोनों को ( हवामहे ) हम बुलाते हैं । आप दोनों (तुरस्य ) शत्रुनाशक, अज्ञानविघातक सैन्य और ज्ञान के ( पती ) पालक हैं । और (विद्वांसा) ब्रह्मवेत्ता और राष्ट्र लाभ करने वाले, (गिर्वणस्तमा ) उत्तम वाणियों का सेवन करने वाले हो ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
अत्रिर्ऋषिः । इन्द्राग्नी देवते ॥ छन्द:–१, ४, ५ स्वराडुष्णिक् । २, ३ विराडनुष्टुप् । ६ विराट् पूर्वानुष्टुप् ॥
विषय
पती तुरस्य राधसः
पदार्थ
[१] हे (इन्द्राग्नी) = बल व प्रकाश के देवो! (ता वाम्) = उन आप दोनों को (स्थानां एषे) = शरीररथों के मार्ग पर प्रेरित करने के लिये (हवामहे) = पुकारते हैं। हमारे इस शरीर-रथ में इन्द्र और अग्नि की स्थिति के होने पर, शक्ति व ज्ञान के प्रकाश के होने पर जीवन यात्रा सुन्दरता से पूर्ण होती है। हमारा यह शरीर-रथ न टूटता है, न भटकता है। इन्द्र इसे दृढ़ बनाता है और अग्नि इसे प्रकाश दिखाता है। [२] ये इन्द्र और अग्नि (तुरस्य) = शत्रुओं का संहार करनेवाले (राधसः) = ऐश्वर्य के (पती) = स्वामी हैं। अर्थात् ये हमें उस ऐश्वर्य को प्राप्त कराते हैं, जो हमें विषयों में फँसानेवाला नहीं होता। ये इन्द्र और अग्नि (विद्वांसा) = ज्ञानी हैं, अपने कर्त्तव्यों को समझते हैं और (गिर्वणस्तमा) = अधिकसे-अधिक ज्ञान की वाणियों का सम्भजन करनेवाले हैं। इन्द्र व अग्नि से हमारा जीवन ज्ञान-प्रधान बनता है, हमारा सारा रिक्त समय स्वाध्याय के लिये अर्पित होता है।
भावार्थ
भावार्थ- बल व प्रकाश के तत्त्व हमें उस ऐश्वर्य को प्राप्त कराते हैं, जो हमें विषयों में नहीं फँसाता। इनके होने पर हमारा जीवन ज्ञान प्रधान बना रहता है।
मराठी (1)
भावार्थ
माणसांनी वायू व विद्युतप्रमाणे श्रेष्ठ गुणांनी व्याप्त असलेल्या विद्वानांच्या संगतीने विद्या व शिक्षण प्राप्त करून प्रजेमध्ये मित्राप्रमाणे वर्तन करावे. ॥ ४ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Indra and Agni, most adorable scholars of the science of terrestrial and celestial energy, heat, light and electricity, and masters of fast automotion and material prosperity, we invoke you both for the speed and movement of chariots for success.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The scholar's duties are described.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O men ! we desire to acquire the knowledge of the air and electricity (energy. Ed.) which are protectors of the various charming vehicles leading wealth to quick happiness. We invoke also the teachers and preachers, who are benevolent like the air and electricity, who are endowed with much knowledge and who use most cultured or refined speech.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
Men should receive knowledge and good education by the association of the enlightened persons who pervade in good virtues (knowledge. Ed. ) related to air and electricity. Thereafter they should deal with all people like friends.
Foot Notes
(हवामहे ) प्राप्तुमिच्छेम । हु-दानादनयोः आदाने च ( जुहो० ) अत्र आदानार्थ: + आदानं ग्रहणं प्राप्तिर्वा । = May desire to attain. (तुरस्य) शीघ्र सुखकरस्य । तुर-त्वरणो ( जुहो० ) | = Bestowing happiness quickly(गिर्वणस्तमा) अतिशयेशन सुशिक्षितां वाचं सेवमानी | = Using most refined or cultured speech.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal