ऋग्वेद - मण्डल 9/ सूक्त 92/ मन्त्र 3
प्र सु॑मे॒धा गा॑तु॒विद्वि॒श्वदे॑व॒: सोम॑: पुना॒नः सद॑ एति॒ नित्य॑म् । भुव॒द्विश्वे॑षु॒ काव्ये॑षु॒ रन्तानु॒ जना॑न्यतते॒ पञ्च॒ धीर॑: ॥
स्वर सहित पद पाठप्र । सु॒ऽमे॒धाः । गा॒तु॒ऽवित् । वि॒श्वऽदे॑वः । सोमः॑ । पु॒ना॒नः । सदः॑ । ए॒ति॒ । नित्य॑म् । भुव॑त् । विश्वे॑षु । काव्ये॑षु । रन्ता॑ । अनु॑ । जना॑न् । य॒त॒ते॒ । पञ्च॑ । धीरः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
प्र सुमेधा गातुविद्विश्वदेव: सोम: पुनानः सद एति नित्यम् । भुवद्विश्वेषु काव्येषु रन्तानु जनान्यतते पञ्च धीर: ॥
स्वर रहित पद पाठप्र । सुऽमेधाः । गातुऽवित् । विश्वऽदेवः । सोमः । पुनानः । सदः । एति । नित्यम् । भुवत् । विश्वेषु । काव्येषु । रन्ता । अनु । जनान् । यतते । पञ्च । धीरः ॥ ९.९२.३
ऋग्वेद - मण्डल » 9; सूक्त » 92; मन्त्र » 3
अष्टक » 7; अध्याय » 4; वर्ग » 2; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 4; वर्ग » 2; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
(सुमेधाः) शोभनप्रज्ञावान्, अपि च (गातुवित्) मार्गज्ञः (विश्वदेवः) यस्य ज्ञानं सर्वत्र विद्यते (सोमः) सर्वोत्पादकः परमात्मा (पुनानः) सर्वाञ्जनान् पवित्रयन् (नित्यं) सदैव (सदः) तस्मिन् स्थाने (एति) प्राप्नोति यस्मिन्स्थाने (विश्वेषु, काव्येषु) सर्वप्रकारास्वपि रचनासु (रन्ता) रमणकर्त्ता योगी (पञ्चधीरः) पञ्चविधान् (जनान्) प्राणान् (अनु, यतते) युनक्ति योजयित्वा च प्राणायामं विधाय (भुवत्) रमणशीलो भवति ॥३॥
हिन्दी (3)
पदार्थ
(सुमेधाः) शोभन प्रज्ञावाला और (गातुवित्) मार्ग के जाननेवाला (विश्वदेवः) जिसका ज्ञान सर्वत्र विद्यमान है, (सोमः) सर्वोत्पादक परमात्मा (पुनानः) सबको पवित्र करता हुआ परमात्मा (नित्यं) सदैव (सदः) उस स्थान को (एति) प्राप्त होता है, जिस स्थान में (विश्वेषु काव्येषु) सम्पूर्ण प्रकार की रचनाओं में (रन्ता) रमण करनेवाला योगी (पञ्चधीरः) पाँच प्रकार के (जनान्) प्राणों को (अनुयतते) लगाता है और लगाकर अर्थात् प्राणायाम करके (भुवत्) रमणशील होता है ॥३॥
भावार्थ
योगी पुरुष प्राणायाम द्वारा परमात्मा का साक्षात्कार करता है, इसी अभिप्राय से यह कथन किया है कि योगी को परमात्मा प्राप्त होता है। वास्तव में परमात्मा सर्वव्यापक है, उसका जाना-आना कहीं नहीं होता ॥३॥
विषय
हृदय में परम-देव की प्राप्ति।
भावार्थ
वह (सुमेधाः) उत्तम बुद्धिवाला, एवं उत्तम सत्संग और शत्रुहनन के सामर्थ्य से युक्त, (गातुवित्) भूमि को प्राप्त करनेवाला, एवं सन्मार्गों को जानने और अन्यों को प्राप्त कराने वाला, (विश्व-देवः) सबका दाता, सबमें प्रकाशक तेजस्वी, सब देवों का स्वामी, (सोमः) वह परमशासक प्रभु और स्वामी (पुनानः) सबको पवित्र करता हुआ (नित्यं सदः एति) नित्य हृदय-मन्दिर में प्राप्त हो। राजा अपने भवन या डेरे या न्यायालय को प्राप्त हो। वह (विश्वेषु काव्येषु) समस्त कवियों, विद्वानों के बनाये ग्रन्थों और प्राप्त उपदिष्ट ज्ञानों में और वेदों में रमण करनेवाला हो, वह (धीरः) बुद्धिमान्, कर्मण्य पुरुष (पञ्चजनान् अनु यतते) पाचों जनों के अनुकूल यत्न करे, पाचों को सम्पन्न करे।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
कश्यप ऋषिः॥ पवमानः सोमो देवता ॥ छन्दः- १ भुरिक त्रिष्टुप्। २, ४, ५ निचृत्त्रिष्टुप्। ३ विराट् त्रिष्टुप्। ६ त्रिष्टुप्॥ षडृचं सूक्तम्॥
विषय
सुमेधा गातुवित् विश्वदेव
पदार्थ
यह (सुमेधाः) = उत्तम मेधा को पैदा करनेवाला [शोभना मेधा यस्मात्], (गातुवित्) = मार्ग को जाननेवाला, सदा मार्ग का उपदेश करनेवाला, (विश्वदेवः) = सब दिव्यगुणों को विकसित करनेवाला (सोमः) = सोम (पुनानः) = पवित्र किया जाता हुआ (नित्यं) = सदा (सदः एति) = अपने घर की ओर आता है, अर्थात् शरीर में ही स्थित होता है। शरीर में स्थित होने पर यह सोम (विश्वेषु काव्येषु) = सब ज्ञानों में (रन्ता) = रमण करनेवाला (भुवत्) = होता है। तथा (धीरः) = बुद्धि को प्रेरित करनेवाला यह सोम (पञ्चजनान्) = पाँच भागों में विभक्त सारे समाज के (अनुयतते) = अनुकूल यत्नवाला होता है। सोम का रक्षण करनेवाला मनुष्य समाज विरोधी क्रियाओंवाला नहीं होता।
भावार्थ
भावार्थ- सोम के रक्षित होने पर मनुष्य उत्तम बुद्धिवाला, मार्ग का ज्ञाता, दिव्यगुण सम्पन्न, ज्ञान में रमण करनेवाला, अविरुद्ध क्रियाओंवाला होता है ।
इंग्लिश (1)
Meaning
Soma, Spirit of divine intelligence, knowing all ways of the earthly world, universal refulgent generous giver, pure and purifying power, always moves and takes its divine seat in the heart core of the soul and on the yajnic grass of the vedi. Rejoicing in all intellectual and poetic holy meets of the world and, inspiring the constant spirit of steady wisdom and resolution, it joins the five orders of universal humanity and exhorts them together to move forward on the common way to collective progress.
मराठी (1)
भावार्थ
योगी पुरुष प्राणायामाद्वारे परमेश्वराचा साक्षात्कार करतो. या दृष्टीने हे कथन केलेले आहे की योग्याला परमेश्वर प्राप्त होतो. वास्तविक परमेश्वर सर्वव्यापक आहे. त्याचे कोठेही जाणे-येणे होत नाही. ॥३॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal