यजुर्वेद - अध्याय 31/ मन्त्र 6
ऋषिः - नारायण ऋषिः
देवता - पुरुषो देवता
छन्दः - विराडनुष्टुप्
स्वरः - गान्धारः
0
तस्मा॑द्य॒ज्ञात् स॑र्व॒हुतः॒ सम्भृ॑तं पृषदा॒ज्यम्।प॒शूँस्ताँश्च॑क्रे वाय॒व्यानार॒ण्या ग्रा॒म्याश्च॒ ये॥६॥
स्वर सहित पद पाठतस्मा॑त्। य॒ज्ञात्। स॒र्व॒हुत॒ इति॑ सर्व॒ऽहुतः॑। सम्भृ॑त॒मिति॒ सम्ऽभृ॑तम्। पृ॒ष॒दा॒ज्यमिति॑ पृषत्ऽआ॒ज्यम्। प॒शून्। तान्। च॒क्रे॒। वा॒य॒व्या᳖न्। आ॒र॒ण्याः। ग्रा॒म्याः। च॒। ये ॥६ ॥
स्वर रहित मन्त्र
तस्माद्यज्ञात्सर्वहुतः सम्भृतम्पृषदाज्यम् । पशूँस्ताँश्चक्रे वायव्यानारण्या ग्राम्याश्च ये ॥
स्वर रहित पद पाठ
तस्मात्। यज्ञात्। सर्वहुत इति सर्वऽहुतः। सम्भृतमिति सम्ऽभृतम्। पृषदाज्यमिति पृषत्ऽआज्यम्। पशून्। तान्। चक्रे। वायव्यान्। आरण्याः। ग्राम्याः। च। ये॥६॥
मन्त्रार्थ -
(तस्मात्-सर्वहुत:-यज्ञात्) समष्टि की आहुति जिसमें हुत हो उस अथवा जो सब के द्वारा हूयमान ग्रहण करने योग्य है उस ऐसे यजतीय सङ्गमनीय परमात्मा से (पृषदाज्यं सम्भृतम्) अन्न-अदनीय ओषधि वनस्पति वस्तु स्थूल अन्न-दानारूप पृषत्| और रसरूप हरी वनस्पति आज्य है| निष्पन्न हुई (तान्-पशून्-वायव्यान् चक्रे) उन पशुओं तथा पक्षियों को भी उत्पन्न किया (च) और (ये आरश्या:-ग्राम्याः) जो वन्य ग्राम्य पशु पक्षी हैं उन्हें भी उत्पन्न किया ॥६॥
टिप्पणी -
"तस्मात्” इति ऋग्वेदे । "विराजं देहमधिकरणं कृत्वा पुरुषः-जायत्" (सायणः)"धि - उपरि अधिष्टाता (दयानन्दः) “रिश्चिर, विरेचने (रुधादि०) अत्यरिणक्= अतिशयेन बहिनिः सारितवान् व्यत्ययेन श्नः स्थाने श्यन् विकरणः"८ (ऋग्वेदे)।
विशेष - (ऋग्वेद मं० १० सूक्त ६०) ऋषि:- नारायणः १ - १६ । उत्तरनारायणः १७ – २२ (नारा:आपः जल है आप: नर जिसके सूनु है- सन्तान हैं, ऐसे वे मानव उत्पत्ति के हेतु-भूत, अयन-ज्ञान का आश्रय है जिसका बह ऐसा जीवजन्मविद्या का ज वाला तथा जनकरूप परमात्मा का मानने वाला आस्तिक महाविद्वान् ) देवता - पुरुष: १, ३, ४, ६, ८–१६। ईशानः २। स्रष्टा ५। स्रष्टेश्वरः ७। आदित्यः १७-१९, २२। सूर्य २०। विश्वे देवाः २१। (पुरुष- समष्टि में पूर्ण परमात्मा)
इस भाष्य को एडिट करेंAcknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal