अथर्ववेद - काण्ड 4/ सूक्त 6/ मन्त्र 5
श॒ल्याद्वि॒षं निर॑वोचं॒ प्राञ्ज॑नादु॒त प॑र्ण॒धेः। अ॑पा॒ष्ठाच्छृङ्गा॒त्कुल्म॑ला॒न्निर॑वोचम॒हं वि॒षम् ॥
स्वर सहित पद पाठश॒ल्यात् । वि॒षम् । नि: । अ॒वो॒च॒म् । प्र॒ऽअञ्ज॑नात् । उ॒त । प॒र्ण॒ऽधे: । अ॒पा॒ष्ठात् । शृङ्गा॑त् । कुल्म॑लात् । नि: । अ॒वो॒च॒म् । अ॒हम् । वि॒षम् ॥६.५॥
स्वर रहित मन्त्र
शल्याद्विषं निरवोचं प्राञ्जनादुत पर्णधेः। अपाष्ठाच्छृङ्गात्कुल्मलान्निरवोचमहं विषम् ॥
स्वर रहित पद पाठशल्यात् । विषम् । नि: । अवोचम् । प्रऽअञ्जनात् । उत । पर्णऽधे: । अपाष्ठात् । शृङ्गात् । कुल्मलात् । नि: । अवोचम् । अहम् । विषम् ॥६.५॥
अथर्ववेद - काण्ड » 4; सूक्त » 6; मन्त्र » 5
विषय - विष चिकित्सा।
भावार्थ -
विष के दूर करने के उपाय दर्शाते हैं—(शल्याद्) शल्य = पत्र से या सेहे के कांटे से ही मैं (विषं निरवोचम्) विष को दूर कर सकता हूं। और या (पर्णधेः) पर्णधि नामक वृक्ष = लोध्र के ही (प्र-अञ्जनात्) प्रलेप से (उत) भी विष को दूर कर सकता हूं। या (अपाष्ठात् शृंगात्) दूर देश से लाये ‘शृंग’ अजशृंगी नामक, ओषधि से या (कुल्मलात्) ‘कुल्मल’ नामक पद्म ओषधि से (अहं) मैं (विधम्) विष को (निर्अवोचम्) दूर करता हूं।
अथवा—(शल्यात्) वाण से या (अपाष्ठात् शृंगात) टूटे हुए सींग से या (कुल्मलात्) प्राणी के मल से उत्पन्न, (पर्णधेः) विषैले सरकण्डे से और (प्रांजनात्) या विषैले लेप से उत्पन्न हुए विष को भी मैं दूर करता हूं। यह सायणसम्मत अर्थ है।
टिप्पणी -
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - गरुत्मान् ऋषिः। तक्षको देवता। १-८ अनुष्टुभः। अष्टर्चं सूक्तम्।
इस भाष्य को एडिट करें