Sidebar
अथर्ववेद - काण्ड 6/ सूक्त 48/ मन्त्र 3
वृषा॑सि त्रि॒ष्टुप्छ॑न्दा॒ अनु॒ त्वा र॑भे। स्व॒स्ति मा॒ सं व॑हा॒स्य य॒ज्ञस्यो॒दृचि॒ स्वाहा॑ ॥
स्वर सहित पद पाठवृषा॑ । अ॒सि॒ । त्रि॒स्तुप्ऽछ॑न्दा: । अनु॑ । त्वा॒ । आ । र॒भे॒ । स्व॒स्ति । मा॒ । सम् । व॒ह॒ । अ॒स्य । य॒ज्ञस्य॑ । उ॒त्ऽऋचि॑ । स्वाहा॑ ॥४८.३॥
स्वर रहित मन्त्र
वृषासि त्रिष्टुप्छन्दा अनु त्वा रभे। स्वस्ति मा सं वहास्य यज्ञस्योदृचि स्वाहा ॥
स्वर रहित पद पाठवृषा । असि । त्रिस्तुप्ऽछन्दा: । अनु । त्वा । आ । रभे । स्वस्ति । मा । सम् । वह । अस्य । यज्ञस्य । उत्ऽऋचि । स्वाहा ॥४८.३॥
अथर्ववेद - काण्ड » 6; सूक्त » 48; मन्त्र » 3
विषय - तीन सवन, त्रिविध ब्रह्मचर्य।
भावार्थ -
हे माध्यन्दिन सवन ! ४४ वर्ष तक के ब्रह्मचर्य ! तू (वृषा असि) वृषा = वीर्य सेचन से समर्थ इन्द्र रूप और (त्रिष्टुप् छन्दाः) ४४ अक्षर वाले त्रिष्टुपछन्द के समान हो। (त्वा अनुरभे) तेरा पालन करूं। (मा) मुझे (यज्ञस्य उदृचि) इस यज्ञ की समाप्ति तक (स्वस्ति) कल्याणपूर्वक निर्विघ्न (सं वह) प्राप्त करा। (स्वाहा) यह मैं स्वयं अपने प्रति दृढ़ संकल्प एवं प्रार्थना करता हूँ।
टिप्पणी -
(१) श्येनः—श्यायतेर्ज्ञानकर्मणः। निरु०। ज्ञान करनेवाला आत्मा श्येन है।
(२) गायत्रछन्दः—ब्रह्म हि गायत्री॥ ता० ११। ११। १९॥ गायत्री ब्रह्मवर्चसम्॥ तै० २। ७। ३। ३॥ तेजो वै ब्रह्मवर्चसम् गायन्नी। ऐ० १। ५। २२॥ वीर्यं गायत्री॥ श ० १। ३। ५४॥ चतुर्विंशत्यक्षरा गायत्री॥ ऐ० ३। ३९॥ वसवो गायत्री समभरन्॥ जै० उ० १। ६८॥ १४॥
गायत्री ब्रह्म है, ब्रह्मवचेस, तेज, वीर्य है। इसके २४ अक्षर है। २४ वर्ष तक अक्षत वीर्य का पालन करनेवाले वसुगण उस गायत्री का धारण करते हैं।
ऋभुः—ऋभवः उरु भान्तीति वा तेन भान्तीति वा ऋतेन भवन्तीति वा॥ निरु० देवत० अ० ५। २। ५॥ अति तेजस्वी, ऋत ज्ञान से प्रकाशवान् या ऋत से सामर्थ्यवान् ऋभु कहते हैं।
जगत् छन्दः—अष्टाचत्वारिंशदक्षरा वै गायत्री॥ श० ६। २। २। २३॥ आदित्याः जगतीं समभरन्॥ जै० उ० १। १। ८। ६॥
४८ अक्षर का जगती छन्द होता है। ४८ वर्ष का ब्रह्मचर्य पालन करने वाले विद्वान् आदित्य ब्रह्मचारी जगती का पालन करते हैं।
त्रिष्टुप् छन्दः—ऐन्द्र त्रैष्टुभं माध्यन्दिनं सवनम्॥ गो० उ० ४। ४॥ वीर्यं वै त्रिष्टुप्॥ ऐ० १। २१। आत्मा त्रिष्टुप्॥ ऐ० ६। २। १। २४॥ त्रिष्टुप् रुद्राणां पत्नी। गो० उ० २। ९। रुद्राः त्रिष्टुभं समभरन्। जै० उ० १। १८॥ ५॥ चतुश्चत्वारिंशदक्षरा त्रिष्टुप्। कौ० १६॥ ७॥ त्रिष्टुप् छन्द ४४ अक्षरों का है। ४४ वर्ष तक का ब्रह्मचर्य का पालन करनेवाले विद्वान् रुद्र त्रिष्टुप् का पालन करते हैं। वही रुद्रों की शक्ति। उनका आत्मा इन्द्र उसका देवता है।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर - अङ्गिरा ऋषिः। मन्त्रोक्ता देवता। उष्णिक्। तृचं सूक्तम्॥
इस भाष्य को एडिट करें