ऋग्वेद - मण्डल 2/ सूक्त 15/ मन्त्र 10
नू॒नं सा ते॒ प्रति॒ वरं॑ जरि॒त्रे दु॑ही॒यदि॑न्द्र॒ दक्षि॑णा म॒घोनी॑। शिक्षा॑ स्तो॒तृभ्यो॒ माति॑ ध॒ग्भगो॑ नो बृ॒हद्व॑देम वि॒दथे॑ सु॒वीराः॑॥
स्वर सहित पद पाठनू॒नम् । सा । ते॒ । प्रति॑ । वर॑म् । जरि॒त्रे । दु॒ही॒यत् । इ॒न्द्र॒ । दक्षि॑णा । म॒घोनी॑ । शिक्ष॑ । स्तो॒तृऽभ्यः॑ । मा । अति॑ । ध॒क् । भगः॑ । नः॒ । बृ॒हत् । व॒दे॒म॒ । वि॒दथे॑ । सु॒ऽवीराः॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
नूनं सा ते प्रति वरं जरित्रे दुहीयदिन्द्र दक्षिणा मघोनी। शिक्षा स्तोतृभ्यो माति धग्भगो नो बृहद्वदेम विदथे सुवीराः॥
स्वर रहित पद पाठनूनम्। सा। ते। प्रति। वरम्। जरित्रे। दुहीयत्। इन्द्र। दक्षिणा। मघोनी। शिक्ष। स्तोतृऽभ्यः। मा। अति। धक्। भगः। नः। बृहत्। वदेम। विदथे। सुऽवीराः॥
ऋग्वेद - मण्डल » 2; सूक्त » 15; मन्त्र » 10
अष्टक » 2; अध्याय » 6; वर्ग » 16; मन्त्र » 5
Acknowledgment
अष्टक » 2; अध्याय » 6; वर्ग » 16; मन्त्र » 5
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
अथ दातृकर्मविषयमाह।
अन्वयः
हे इन्द्र ते मघोनी दक्षिणा स्तोतृभ्यः शिक्षा च जरित्रे प्रतिवरं दुहीयत्सा नोऽस्माकं यो भगस्तं मातिधग्यतः सुवीरा वयं विदथे बृहन्नूनं वदेम ॥१०॥
पदार्थः
(नूनम्) निश्चितम् (सा) (ते) तव (प्रति) (वरम्) (जरित्रे) सर्वविद्यास्तावकाय (दुहीयत्) दुह्यात्। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम्। यासुटो ह्रस्वश्च (इन्द्र) दातः (दक्षिणा) (मघोनी) पूजितधनयुक्ता (शिक्षा) विद्याग्रहणसाधिका (स्तोतृभ्यः) धार्मिकेभ्यो विद्वद्भ्यः (मा) (अति) (धक्) दह्यात् (भगः) ऐश्वर्यम् (नः) अस्माकम् (बृहत्) (वदेम) (विदथे) यज्ञे (सुवीराः) शोभनाश्च ते वीरास्तैर्युक्ताः ॥१०॥
भावार्थः
हे मनुष्या युष्माभिरुत्तमेभ्यो विद्वद्भ्य इष्टा दक्षिणा विद्यार्थिभ्यः शिक्षा च देया येन दातारो ग्रहीतारश्च फलयुक्ताः स्युरिति ॥१०॥। अत्र विद्वत्सूर्यपरमेश्वरराज्यदातृकर्मवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह संगतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चदशं सूक्तं षोडशो वर्गश्च समाप्तः॥
हिन्दी (3)
विषय
अब दान देने के कर्म का विषय अगले मन्त्र में किया है।
पदार्थ
हे (इन्द्र) दान करनेवाले जन ! (ते) तेरी (मघोनी) प्रशंसित धनयुक्त (दक्षिणा) दक्षिणा और (स्तोतृभ्यः) धार्मिक विद्वानों के लिये (शिक्षा) विद्याग्रहण की सिद्धि करानेवाली शिक्षा (जरित्रे) समस्त विद्याओं की प्रशंसा करनेवाले जन के लिये (प्रतिवरम्) श्रेष्ठ कार्य के प्रति श्रेष्ठ कार्य को (दुहीयत्) पूर्ण करे (सा) वह (नः) हमारा जो (भगः) ऐश्वर्य उसको (मातिधक्) मत नष्ट करे जिससे (सुवीराः) सुन्दर वीरों से युक्त हम लोग (विदथे) यज्ञ में (बृहत्) बहुत (नूनम्) निश्चित (वदेम) कहें ॥१०॥
भावार्थ
हे मनुष्यो ! तुमको उत्तम विद्वानों के लिये अभीष्ट दक्षिणा और विद्यार्थियों के लिये शिक्षा देनी चाहिये, जिससे देने और लेनेवाले फलयुक्त हों ॥१०॥ इस सूक्त में विद्वान्, सूर्य, परमेश्वर, राज्य और दातृकर्म का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥ यह पन्द्रहवाँ सूक्त और सोलहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥
विषय
मघोनी दक्षिणा
पदार्थ
२.११.२१ पर इसका व्याख्यान द्रष्टव्य है । सम्पूर्ण सूक्त प्रभु के महान् कार्यों का प्रतिपादन कर रहा है। वे सूर्यादि का निर्माण करते हैं और जीव को ज्ञान प्राप्त कराके उसके वासनारूप शत्रुओं का विनाश करते हैं। इस प्रभु को ही हम रक्षण के लिए पुकारते हैं -
विषय
परमेश्वर का वर्णन ।
भावार्थ
व्याख्या देखो सू० १।१। २१॥ हे ( इन्द्र) ऐश्वर्यवन् ! तेरी ( सा ) घह ( दक्षिणा ) उत्साह, उत्पन्न करने वाली ( मघोनी ) धनैश्वर्यवती दान क्रिया ( जरित्रे ) उत्तम उपदेश करने वाले विद्वान को ( नूनं ) निश्चय से ( वरं ) श्रेष्ठ उत्तम अभिलषित फल (दुहीयत् ) प्राप्त करावे । हे ऐश्वर्यवन् ! तू ( नः ) हममें से ( भगः ) ऐश्वर्यवान् होकर ( स्तोतृभ्यः ) विद्वान्, ज्ञानोपदेष्टा लोगों को ( शिक्ष ) दान कर ( मा अतिधक् ) उनका अति क्रमण या तिरस्कार करके उनको दग्ध या संतप्त न कर। हम ( सुवीराः ) उत्तम पुत्र और भृत्यदान् होकर ( विदथे ) ज्ञानादि के अवसर पर ( बृहद् वदेम ) वृद्धिकर वचन और स्तुति कहें और उपदेश करें । इति षोडशो वर्गः ॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
गृत्समद ऋषिः ॥ इन्द्रो देवता ॥ छन्दः– १ भुरिक् पङ्क्तिः । ७ स्वराट् पङ्क्तिः । २, ४, ५, ६, १, १० त्रिष्टुप् । ३ निचृत् त्रिष्टुप् । ८ विराट् त्रिष्टुप् । पञ्च दशर्चं सूक्तम् ॥
मराठी (1)
भावार्थ
हे माणसांनो! तुम्ही उत्तम विद्वानांना अभीष्ट दक्षिणा व विद्यार्थ्यांना शिक्षण दिले पाहिजे. ज्यामुळे देणारे व घेणारे सफल व्हावेत. ॥ १० ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Indra, lord ruler of the world, giver of light and joy, may that magnificent generosity of yours award the highest fulfilment to the celebrant, and cherished knowledge to the worshipper. Lord of power and splendour, may your glory shine and blaze for us but not burn our gifts of your magnanimity. And may we, brave and blest with the brave, celebrate your glory in our yajnic acts of piety and obedience to your will.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
In the praise of donation.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O Indra ! you give Dana (donations) and Dakshina (reward) to a noble person who teaches good lesson and thereafter leads them to noble acts. We pray not to spoil prosperity of a such scholar, because he makes us beautiful and brave and we become positively excellent in our actions (Yajna).
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O Men! you should give fair amount of reward to scholars and students so that the giver and taker both succeed.
Foot Notes
(जरित्रे) सर्व विद्यास्तावकाय = For the admirer of learning. (दुहीयत्) दुहयात् = May milk good acts. (इन्द्र ) दातः । = O donor, ( दक्षिणा मधोनी ) पूजितधनयुक्ता = Full of noble wealth. (स्तोतृभ्य:) धार्मिकेभ्योविद्वभ्यः । = For scholars who are otherwise religious. (सुवीराः) शोभनाश्व ते वीरास्तैयुंक्ता । = Comprising of nice brave persons.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal