ऋग्वेद - मण्डल 3/ सूक्त 12/ मन्त्र 2
ऋषिः - गाथिनो विश्वामित्रः
देवता - इन्द्राग्नी
छन्दः - गायत्री
स्वरः - षड्जः
इन्द्रा॑ग्नी जरि॒तुः सचा॑ य॒ज्ञो जि॑गाति॒ चेत॑नः। अ॒या पा॑तमि॒मं सु॒तम्॥
स्वर सहित पद पाठइन्द्रा॑ग्नी॒ इति॑ । ज॒रि॒तुः । सचा॑ । य॒ज्ञः । जि॒गा॒ति॒ । चेत॑नः । अ॒या । पा॒त॒म् । इ॒मम् । सु॒तम् ॥
स्वर रहित मन्त्र
इन्द्राग्नी जरितुः सचा यज्ञो जिगाति चेतनः। अया पातमिमं सुतम्॥
स्वर रहित पद पाठइन्द्राग्नी इति। जरितुः। सचा। यज्ञः। जिगाति। चेतनः। अया। पातम्। इमम्। सुतम्॥
ऋग्वेद - मण्डल » 3; सूक्त » 12; मन्त्र » 2
अष्टक » 3; अध्याय » 1; वर्ग » 11; मन्त्र » 2
Acknowledgment
अष्टक » 3; अध्याय » 1; वर्ग » 11; मन्त्र » 2
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनस्तमेव विषयमाह।
अन्वयः
हे इन्द्राग्नी धनविद्येश्वरौ यश्चेतनो यज्ञो युवां जिगाति तौ जरितुः सचा सन्तावयेमं सुतं पातम् ॥२॥
पदार्थः
(इन्द्राग्नी) ऐश्वर्यविद्यायुक्तौ (जरितुः) स्तावकस्य (सचा) सम्बन्धिनौ (यज्ञः) यष्टुं योग्यः (जिगाति) गच्छति प्राप्नोति (चेतनः) सम्यग् ज्ञाता (अया) अनया विद्यासुशिक्षासहितया वाण्या। अत्र छान्दसो वर्णलोप इति न लोपः। (पातम्) रक्षतम् (इमम्) वर्त्तमानम् (सुतम्) उत्पन्नं संसारम् ॥२॥
भावार्थः
हे अध्यापकोपदेशका ये विद्योपदेशग्रहणाय युष्मान् प्राप्नुयुस्तान् वायुसूर्य्यौ जगदिव सततं रक्षन्तु ॥२॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।
पदार्थ
हे (इन्द्राग्नी) धन और विद्यायुक्त पुरुषो! जो (चेतनः) उत्तम रीति से जाननेवाला (यज्ञः) पूजा करने योग्य पुरुष आप दोनों के (जिगाति) शरण को प्राप्त होवे, वे दोनों आप (जरितुः) स्तुतिकर्ता पुरुष के (सचा) सम्बन्धी हुए (अया) इस विद्या सुशिक्षा सहित वाणी से (इमम्) इस वर्त्तमान (सुतम्) उत्पन्न संसार को (पातम्) पालो ॥२॥
भावार्थ
हे अध्यापक और विद्योपदेशक लोगो ! जो पुरुष विद्या के उपदेश ग्रहण करने के लिये आप लोगों के शरण आवें, उनकी जैसे वायु सूर्य्य जगत् की रक्षा करते हैं, वैसे निरन्तर पालना करो ॥२॥
विषय
यज्ञ+चेतन
पदार्थ
[१] हे (इन्द्राग्नी) = इन्द्र और अग्नि देवो! शक्ति व प्रकाश के देवो! यह सोम [नभस्- रेत: कण] (जिगाति) = तुम्हें प्राप्त होता है। जो सोम (जरितुः सचा) = स्तोता के साथ रहनेवाला है, अर्थात् जिसका प्रभुस्तवन द्वारा रक्षण होता है। स्तवन से भोगवृत्ति का विनाश होकर सोमरक्षण की अनुकूलता होती है । (यज्ञः) = यह सोम प्रभु के साथ मेल करानेवाला है [यज् संगतिकरणे] । इस सोमरक्षण से ही उस सोम [प्रभु] की प्राप्ति होती है, (चेतन:) = यही ज्ञानप्राप्ति का साधन बनता है हमारी चेतना को यह जगानेवाला है। [२] (अया) = [अनया] इस दृष्टिकोण से कि यह 'यज्ञ' है और यह 'चेतन' है (इमं सुतम्) = इस उत्पन्न हुए-हुए सोम का तुम (पातम्) = पान करो-शरीर में ही इसका रक्षण करो । भावार्थ- प्रभुस्तवन की वृत्ति से सोमरक्षण होता है। रक्षित सोम प्रभु के साथ हमारा मेल कराने का साधन बनता है और हमारी चेतना को स्थिर रखता है।
विषय
गुरु आचार्य के कर्त्तव्य
भावार्थ
हे (इन्द्राग्नी) पूर्वोक्त वायु और सूर्य के समान बल और ज्ञान प्रकाश से युक्त आप दोनों के समीप ही (यज्ञः) सत्संग करने वाला एवं विद्योपदेशादि देने योग्य (चेतनः) चेतन, ज्ञान से प्रबुद्ध पुत्र वा शिष्य (जिगाति) प्राप्त होता है । आप दोनों (जरितुः सचा) उपदेश देने वाले के सहायक होकर (इमं सुतम्) इस पुत्रादि को (अया पातम्) इस वाणी से पालन करो।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
विश्वामित्र ऋषिः॥ इन्द्राग्नी देवते॥ छन्दः– १, ३, ५, ८, ९ निचद्वि रा गायत्री। २, ४, ६ गायत्री। ७ यवमध्या विराड् गायत्री च॥ नवर्चं सूक्तम्॥
मराठी (1)
भावार्थ
जसे वायू, सूर्य जगाचे रक्षण करतात तसे हे अध्यापकांनो व विद्योपदेशकांनो! जे पुरुष विद्येचा उपदेश ग्रहण करण्यासाठी तुम्हाला शरण येतात त्यांचे निरंतर पालन करा. ॥ २ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Indra, lord of wealth and power, Agni, lord of light and knowledge, friends of the supplicant celebrant, the child is yajna, worthy of love, dedication and consecration, sensitive and intelligent, and moves forward to learn. Nurture him with the holy voice and the Word.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
The duties of the teacher and pupil are mentioned.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O lords of wealth and wisdom ! the venerable scholars approach you. They are like the kith and kin of the praiser of knowledge. Protect them and this world by your speech endowed with wisdom and good education.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
O teacher and preachers ! whosever comes to you for receiving education or sermon, protect them as the air and the sun protect the world.
Foot Notes
(यज्ञ:) यष्टुं योग्यः | अत्र पूजार्थग्रहणम्-पूजनीयः = Venerable, respectable. (चेतन:) सभ्यग् ज्ञाता । (चेतनम् ) चिती संज्ञाने (भ्वा.) = A scholar who knows well. (सुतम् ) उत्पन्नसंसारम् (सुतम्) षु प्रसवैश्वर्य योः (भ्वा.) अत्र प्रसवार्थग्रहणादुत्पन्नजगदर्थ ग्रहशम् । = The world.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal