ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 46/ मन्त्र 3
ऋषिः - प्रतिक्षत्र आत्रेयः
देवता - विश्वेदेवा:
छन्दः - भुरिग्जगती
स्वरः - निषादः
इ॒न्द्रा॒ग्नी मि॒त्रावरु॒णादि॑तिं॒ स्वः॑ पृथि॒वीं द्यां म॒रुतः॒ पर्व॑ताँ अ॒पः। हु॒वे विष्णुं॑ पू॒षणं॒ ब्रह्म॑ण॒स्पतिं॒ भ॒गं नु शंसं॑ सवि॒तार॑मू॒तये॑ ॥३॥
स्वर सहित पद पाठइ॒न्द्रा॒ग्नी इति॑ । मि॒त्रावरु॒णा । अदि॑तिम् । स्वरिति॑ स्वः॑ । पृ॒थि॒वीम् । द्याम् । म॒रुतः॑ । पर्व॑तान् । अ॒पः । हु॒वे । विष्णु॑म् । पू॒षण॑म् । ब्रह्म॑णः । पति॑म् । भग॑म् । नु । शंस॑म् । स॒वि॒तार॑म् । ऊ॒तये॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
इन्द्राग्नी मित्रावरुणादितिं स्वः पृथिवीं द्यां मरुतः पर्वताँ अपः। हुवे विष्णुं पूषणं ब्रह्मणस्पतिं भगं नु शंसं सवितारमूतये ॥३॥
स्वर रहित पद पाठइन्द्राग्नी इति। मित्रावरुणा। अदितिम्। स्वरिति स्वः। पृथिवीम्। द्याम्। मरुतः। पर्वतान्। अपः। हुवे। विष्णुम्। पूषणम्। ब्रह्मणः। पतिम्। भगम्। नु। शंसम्। सवितारम्। ऊतये ॥३॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 46; मन्त्र » 3
अष्टक » 4; अध्याय » 2; वर्ग » 28; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 2; वर्ग » 28; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
अत्र सृष्टौ मनुष्यैः किं किं वेदितव्यमित्याह ॥
अन्वयः
हे मनुष्या ! यथाहमूतय इन्द्राग्नी मित्रावरुणादितिं स्वः पृथिवीं द्यां मरुतः पर्वतानपो विष्णुं पूषणं ब्रह्मणस्पतिं भगं शंसं सवितारं हुवे तथा यूयमपि न्वेतानाह्वयत ॥३॥
पदार्थः
(इन्द्राग्नी) सूर्य्यविद्युतौ (मित्रावरुणा) प्राणोदानौ (अदितिम्) अन्तरिक्षम् (स्वः) आदित्यम् (पृथिवीम्) भूमिम् (द्याम्) प्रकाशम् (मरुतः) वायून् मनुष्यान् वा (पर्वतान्) मेघान् शैलान् वा (अपः) जलानि (हुवे) आदद्मि (विष्णुम्) व्यापकं धनं जयं वा (पूषणम्) पुष्टिकरं व्यानम् (ब्रह्मणः) ब्रह्माण्डस्य (पतिम्) पालकं सूत्रात्मानम् (भगम्) ऐश्वर्य्यम् (नु) सद्यः (शंसम्) प्रशंसनीयम् (सवितारम्) जगदुत्पादकं परमात्मानम् (ऊतये) रक्षादिव्यवहारसिद्धये ॥३॥
भावार्थः
मनुष्यैर्विद्युदादिविद्यावश्यं स्वीकार्य्या ॥३॥
हिन्दी (3)
विषय
इस सृष्टि में मनुष्यों को क्या क्या जानना योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे मनुष्यो ! जैसे मैं (ऊतये) रक्षा आदि व्यवहार की सिद्धि के लिये (इन्द्राग्नी) सूर्य्य और बिजुली (मित्रावरुणा) प्राण और उदान वायु तथा (अदितिम्) अन्तरिक्ष को (स्वः) सूर्य्य और (पृथिवीम्) भूमि को (द्याम्) प्रकाश को (मरुतः) पवनों वा मनुष्यों को (पर्वतान्) मेघों वा पर्वतों को (अपः) जलों को (विष्णुम्) व्यापक धन वा जय को (पूषणम्) पुष्टिकारक व्यान वायु और (ब्रह्मणः) ब्रह्माण्ड के (पतिम्) पालन करनेवाले सूत्रात्मा को (भगम्) ऐश्वर्य और (शंसम्) प्रशंसा करने योग्य (सवितारम्) संसार के उत्पन्न करनेवाले परमात्मा को (हुवे) ग्रहण करता हूँ, वैसे आप लोग (नु) शीघ्र इनको ग्रहण करना चाहिये ॥३॥
भावार्थ
मनुष्यों को विद्युद्विद्या अवश्य स्वीकार करनी चाहिये ॥३॥
विषय
गृहस्थ के कर्तव्यों का उपदेश । विद्वानों के कर्तव्य ।
भावार्थ
भा० – मैं ( इन्द्राग्नी ) ऐश्वर्यवान्, शत्रुहन्ता, अग्निवत् तेजस्वी वा ज्ञानी पुरुषों को, विद्युत् और अग्नि को ( मित्रावरुणा ) स्नेहवान् व श्रेष्ठ, पुरुषों को, देह में प्राण और अपान को, ( अदितिम् ) अखण्ड शासनकर्त्ता राजा, पृथिवी, माता, पिता पुत्र को (स्वः ) तेजस्वी, सूर्य और उपदेष्टा वा सुखजनक पुरुष को ( पृथिवीं द्यां ) पृथिवी, और आकाश और उनके तुल्य माता वा पिता को ( मरुतः ) विद्वानों, वीर पुरुषों और नाना प्राणगण वा वायुगण को ( पर्वतान् ) मेघों वा पहाड़ों तथा पालन शक्ति से युक्त नायकों और ( अपः ) जलों और आप्त पुरुषों को, (विष्णुं ) व्यापक शक्तिशाली सम्राट्, और व्यापक आकाश को, (पूषणं ) सर्व पोषक वायु तथा पोषक पुरुष को, ( ब्रह्मणः पतिम् ) बड़े धन, बड़े राष्ट्र और वेदज्ञान के पालक को (नृशंसं ) सेवा करने योग्य उपदेष्टा एवं प्रशंसनीय ऐश्वर्यवान् पुरुष को और (सवितारम् ) उत्पादक पिता को (ऊतये ) रक्षा, ज्ञानप्राप्ति और व्यवहार, तृप्ति आदि नाना प्रयोजनों के लिये (हुवे ) प्राप्त करूं ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
प्रतिक्षत्र आत्रेय ऋषिः ॥ १ – ६ विश्वेदेवाः॥ ८ देवपत्न्यो देवताः ॥ छन्दः—१ भुरिग्जगती । ३, ५, ६ निचृज्जगती । ४, ७ जगती । २, ८ निचृत्पंक्तिः ॥ अष्टर्चं सूक्तम् ॥
विषय
सत्रह देवों का आह्वान
पदार्थ
[१] मैं (उतये) = अपने रक्षण के लिये (इन्द्राग्नी) = बल व प्रकाश के देवों को (हुवे) पुकारता हूँ। इन्द्र की उपासन करता हुआ अपने को सबल बनाता हूँ, अग्नि की उपासना से अपने जीवन को प्रकाशमय । इन्द्राग्नी की उपासना के बाद मैं (मित्रावरुणा) = मित्र और वरुण को पुकारता हूँ । सामाजिक जीवन में 'मित्र' की उपासना करता हुआ सब के प्रति प्रेमवाला होता हूँ और 'वरुण' की आराधना करता हुआ द्वेष का निवारण करता हूँ। 'स्नेह व निर्दोषता' मेरे सामाजिक जीवन का सूत्र बन जाता है। (अदितिं) = मैं अदिति, स्वास्थ्य को अखण्डन का उपासक बनता हूँ और (स्वः) = प्रकाश का आराधक होता हूँ। 'शरीर स्वस्थ व मस्तिष्क प्रकाशमय' यही तो आदर्श पुरुष का लक्षण है। (पृथिवीं द्याम्) = शरीर रूप पृथिवी को मैं पुकारता हूँ, तो मस्तिष्क रूप द्युलोक का भी पूरा ध्यान करता हूँ। [२] (मरुतः) = प्राणों को (पर्वतान्) = अंग-प्रत्यंग में शक्ति के पूरण को [ पर्व to fill] तथा (अपः) = रेतः कणों को पुकारता हूँ। प्राणसाधना से ही रेतः कणों की ऊर्ध्वगति होती है और सब अंग शक्ति से परिपूर्ण बनते हैं। अपने को शक्ति से परिपूर्ण बनाकर (विष्णुम्) = उस सर्वव्यापक प्रभु को पुकारता हूँ। व्यापक प्रभु की उपासना करते हुए व्यापक बनने का प्रयत्न करता हूँ। (पूषणम्) = सर्वपोषक प्रभु का उपासन करता हुआ पोषण करनेवाला होता हूँ। ब्रह्मणस्पतिम् ज्ञान के स्वामी को पुकारता हुआ ऊँचे से ऊँचे ज्ञान को प्राप्त करता हूँ। (भगम्) = ऐश्वर्यवाले प्रभु का उपासन करता हुआ सत्पथ से धनार्जन करता हूँ। (नु) = और निश्चय से (शंसम्) = उस स्तुत्य प्रभु का शंसन करता हूँ। यह शंसन ही मुझे अवद्य उपायों से धनार्जन से रोकेगा। अन्ततः इन सोलह देवों के आराधन के बाद मैं (सवितारम्) = उस प्रेरक प्रभु को पुकारता हूँ। यह प्रभु की प्रेरणा ही वस्तुतः मेरा रक्षण करेगी।
भावार्थ
भावार्थ- हम सत्रह देवों का आह्वान करते हुए यजमान के रूप में अठारहवीं संख्या को पूरा करते हुए, जीवन यज्ञ का प्रणयन करें।
मराठी (1)
भावार्थ
माणसांनी विद्युतविद्या अवश्य स्वीकारावी. ॥ ३ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
I invoke and study, for the benefit of protection and progress, heat, light and electricity, prana and udana energies of vitality, the atmosphere and the sky, the sun and higher regions of light, air and winds, clouds and mountains, waters and other liquids, all pervasive space, vitality of vyana energy, spirit of the universe, universal power and prosperity, creative energy of the universe, and all their positive and beneficial attributes and practical applications.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
What all men should know in this world is told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O men ! I take for may protection the sun and electricity, Prana and Udana (vital airs), firmament, sun, earth, light winds or men, mountains or clouds, waters, the Praiseworthy God? Who is Omnipresent and Creator of the world, Dhananjaya Prāna, nourishing Vyāna (a vital breath ), the Sutrātma which are sustainer of the universe and wealth. You should also take similarly them as objects of knowledge.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
Men should acquire the knowledge of electricity and other disciplines mentioned in the mantra.
Foot Notes
(इन्द्राग्नी) सूर्य्यविद्युतो । स्तनयित्नुरेवेन्द्रः (Stph 11, 6, 3, 9) = Electricity and sun. ( मित्रावरुणा ) प्राणोदानौ । 'प्राणोदादौ वै मित्रावरुणौ (Stph. 1, 8, 3, 12 ) = Prāna and Udāna (अदितिम् ) अन्तरिक्षम् । अदिति द्यौरदितिरन्तरिक्षम् (ऋ० १ ) = Firmament. (मरुतः) वायून् मनुष्यान् वा । मरुत इति पदनाम (N G 5, 5 ) एतेन गतिशीला वायवोऽत्र गृह्यते । पद-गतौ । मरुत इति ऋतिजर्नाम (NG 3, 18) मरुतो मितरावणो वा मितरोचिनो वा मरुद् द्रवन्तीति वा (MCT 11, 2, 14 ) = Winds or men. (विष्णुम् ) व्यापकं धनंजयं वा = Omnipresent God or Dhananjaya pranayama. (पूषणम् ) पुष्टिकरं व्यानम् । अयं वै पूषा । योऽयं (वातः) पवते एष हीदं सर्वं पुष्यति (Stph, 142, 2, 9) व्यानोsपि प्राणवायुभेद एवं ! = Nourishing (vital air).
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal