ऋग्वेद - मण्डल 5/ सूक्त 78/ मन्त्र 7
ऋषिः - सप्तवध्रिरात्रेयः
देवता - अश्विनौ
छन्दः - अनुष्टुप्
स्वरः - गान्धारः
यथा॒ वातः॑ पुष्क॒रिणीं॑ समि॒ङ्गय॑ति स॒र्वतः॑। ए॒वा ते॒ गर्भ॑ एजतु नि॒रैतु॒ दश॑मास्यः ॥७॥
स्वर सहित पद पाठयथा॑ । वातः॑ । पु॒ष्क॒रिणी॑म् । स॒म्ऽइ॒ङ्गय॑ति । स॒र्वतः॑ । ए॒व । ते॒ । गर्भः॑ । ए॒ज॒तु॒ । निः॒ऽऐतु॑ । दश॑ऽमास्यः ॥
स्वर रहित मन्त्र
यथा वातः पुष्करिणीं समिङ्गयति सर्वतः। एवा ते गर्भ एजतु निरैतु दशमास्यः ॥७॥
स्वर रहित पद पाठयथा। वातः। पुष्करिणीम्। सम्ऽइङ्गयति। सर्वतः। एव। ते। गर्भः। एजतु। निःऽऐतु। दशऽमास्यः ॥७॥
ऋग्वेद - मण्डल » 5; सूक्त » 78; मन्त्र » 7
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 20; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 20; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
कीदृशो गर्भो जन्म चेत्याह ॥
अन्वयः
हे मनुष्या ! यथा वातः पुष्करिणीं सर्वतः समिङ्गयति तथैवा ते गर्भ एजतु दशमास्यो निरैत्विति विजानीत ॥७॥
पदार्थः
(यथा) येन प्रकारेण (वातः) वायुः (पुष्करिणीम्) अल्पान् तडागान् (समिङ्गयति) सम्यक् चालयति (सर्वतः) (एवा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (ते) तव (गर्भः) यो गृह्यते (एजतु) कम्पताम् (निरैतु) निर्गच्छतु (दशमास्यः) दशसु मासेषु भवः ॥७॥
भावार्थः
अत्रोपमालङ्कारः । यदि स्त्रीपुरुषा ब्रह्मचर्येण विद्यामधीत्य विवाहं कुर्युस्तदा दशमे मासे प्रसवः स्यादिति वेदितव्यम् ॥७॥
हिन्दी (3)
विषय
कैसा गर्भ और जन्म इस विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे मनुष्यो ! (यथा) जिस प्रकार से (वातः) पवन (पुष्करिणीम्) छोटे तालाबों को (सर्वतः) सब ओर से (समिङ्गयति) उत्तम प्रकार हिलाता है, वैसे (एवा) ही (ते) आपका (गर्भः) जो धारण किया जाता वह गर्भ (एजतु) कंपित होवे और (दशमास्यः) दश महीनों में हुआ (निरैतु) निकले, ऐसा जानो ॥७॥
भावार्थ
इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो स्त्रीपुरुष ब्रह्मचर्य्य से विद्या को पढ़ के विवाह करें तो दशवें मास में प्रसव हो, ऐसा जानना चाहिये ॥७॥
विषय
गर्भस्रावणी उपनिषत् ॥ गर्भविज्ञान, उत्तम प्रसवविज्ञान ॥
भावार्थ
भा० – ७ – ९ गर्भस्राविणी उपनिषत् । ( यथा ) जिस प्रकार से ( वातः ) वायु ( सर्वतः ) सब ओर से ( पुष्करिणीं ) पोखरिणी वा कमलिनी को ( समिङ्गयति ) अच्छी प्रकार कंपाता है उसी प्रकार शरीर का अपान वायु गर्भस्थ बालक को ( पुष्करिणीं) पुष्ट करने वाली जल भरी थैलीको कम्पित करता है । (एव) इसी प्रकार से (गर्भः) गर्भगत बालक (एजतु ) कांपे, शनैः २ स्पन्दन करे । और इसी प्रकार ( दशमास्यः ) वह दश मास में पूर्ण होकर (निः एतु) बाहर निकल आवे । आचार्य 'वात' है, पोषक वाणी पुष्करिणी माता है, गृहीत शिष्य गर्भ है । दश मास तक पुष्ट बालकवत् दशों प्राणों में पूर्ण, सर्वाङ्ग बालक 'दशमास्य' है ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
सप्तवध्रिरात्रेय ऋषिः।। अश्विनौ देवते । ७, ९ गर्भस्राविणी उपनिषत् ॥ छन्दः— १, २, ३ उष्णिक् । ४ निचृत्-त्रिष्टुप् । ५, ६ अनुष्टुप् । ७, ८, ९ निचृद्-नुष्टुप् ।।
विषय
प्राणसाधना से सहज सन्तानोत्पत्ति यथा
पदार्थ
[१] (यथा) = जैसे (वातः) = वायु (पुष्करिणीम्) = कमलोंवाले तालाब को (सर्वतः) = सब ओर से (समिङ्गयति) = गतिवाला कर देता है। (एवा) = इसी प्रकार (ते गर्भ:) = तेरा गर्भ (एजतु) = कम्पित हो और (दशमास्य:) = दस मास के आयुष्यवाला यह बालक (निरैतु) = गर्भ से बाहर आ जाये। [२] एक युवति यदि प्राणसाधना में चलती है तो उसे सन्तान को जन्म देने में किसी प्रकार का कष्ट नहीं होता। प्राणसाधना उसके जननाङ्गों के समुचित विकास को करनेवाली बनती है। गर्भस्थ बालक का पोषण भी इस प्राणसाधना से ठीक रूप में होता है।
भावार्थ
भावार्थ- प्राणसाधना से गर्भिणी के गर्भ का कम्प इस रूप में होता है जैसे कि वायु से पुष्करिणी के जलस्थ कमलों का। इस बालक के जन्म देने में माता को कष्ट नहीं होता।
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे स्त्री-पुरुष ब्रह्मचर्यपूर्वक विद्या शिकून विवाह करतात तेव्हा दहाव्या महिन्यात प्रसव व्हावा, हे जाणून घ्यावे. ॥ ७ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Expectant mother, just as the breeze of life feeds and vibrates the pool of lotus life all round, so may your foetus in the womb vibrate with life and growth and be born when it matures in ten months.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
How is the womb (a babe comes into the womb. Ed.) and birth act (is held ) or born is told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
As the wind on every side ruffles a pool of lotuses, so may your womb be stimulated, and this may the month-babe come forth.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
If men and women marry after acquiring knowledge with the observance of Brahmacharya, then the delivery may take place in the tenth month. This is what you should know.
Foot Notes
(पुष्करिणीम् ) अल्पान् तड़ागान् ।= Small tank, pool (of lotuses ) (समिङ्गयति ) सम्यक् चालयति । सम् + इगि गतौ (भ्वा० ) सिजन्त: । = Ruffles.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal