Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 6 के सूक्त 26 के मन्त्र
1 2 3 4 5 6 7 8
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 26/ मन्त्र 4
    ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः देवता - इन्द्र: छन्दः - भुरिक्पङ्क्ति स्वरः - पञ्चमः

    त्वं रथं॒ प्र भ॑रो यो॒धमृ॒ष्वमावो॒ युध्य॑न्तं वृष॒भं दश॑द्युम्। त्वं तुग्रं॑ वेत॒सवे॒ सचा॑ह॒न्त्वं तुजिं॑ गृ॒णन्त॑मिन्द्र तूतोः ॥४॥

    स्वर सहित पद पाठ

    त्वम् । रथ॑म् । प्र । भ॒रः॒ । यो॒धम् । ऋ॒ष्वम् । आवः॑ । युध्य॑न्तम् । वृ॒ष॒भम् । दश॑ऽद्युम् । त्वम् । तुग्र॑म् । वे॒त॒सवे॑ । सचा॑ । अ॒ह॒न् । त्वम् । तुजि॑म् । गृ॒णन्त॑म् । इ॒न्द्र॒ । तू॒तो॒रिति॑ तूतोः ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    त्वं रथं प्र भरो योधमृष्वमावो युध्यन्तं वृषभं दशद्युम्। त्वं तुग्रं वेतसवे सचाहन्त्वं तुजिं गृणन्तमिन्द्र तूतोः ॥४॥

    स्वर रहित पद पाठ

    त्वम्। रथम्। प्र। भरः। योधम्। ऋष्वम्। आवः। युध्यन्तम्। वृषभम्। दशऽद्युम्। त्वम्। तुग्रम्। वेतसवे। सचा। अहन्। त्वम्। तुजिम्। गृणन्तम्। इन्द्र। तूतोरिति तूतोः ॥४॥

    ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 26; मन्त्र » 4
    अष्टक » 4; अध्याय » 6; वर्ग » 21; मन्त्र » 4
    Acknowledgment

    संस्कृत (1)

    विषयः

    पुनस्तमेव विषयमाह ॥

    अन्वयः

    हे इन्द्र ! त्वं रथं प्र भरो वृषभं दशद्युं योधं युध्यन्तमृष्वमावस्त्वं वेतसवे सचा तुग्रमहंस्त्वं गृणन्तं तुजिं तूतोः ॥४॥

    पदार्थः

    (त्वम्) (रथम्) रमणीयं यानम् (प्र) (भरः) धर (योधम्) युद्धकर्तारम् (ऋष्वम्) महान्तम् (आवः) रक्ष (युध्यन्तम्) (वृषभम्) बलिष्ठम् (दशद्युम्) दशभिरङ्गुलिभिः प्रकाशप्रदम् (त्वम्) (तुग्रम्) तेजस्विनम् (वेतसवे) व्याप्तैश्वर्ये (सचा) सम्बन्धेन (अहन्) (त्वम्) (तुजिम्) बलिष्ठम् (गृणन्तम्) स्तुवन्तम् (इन्द्र) सेनाध्यक्ष (तूतोः) वर्धय ॥४॥

    भावार्थः

    यो राजा रथं युद्धकुशलान् वीराँश्च वर्धयति स महत्सुखमाप्नोति ॥४॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (3)

    विषय

    फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

    पदार्थ

    हे (इन्द्र) सेना के स्वामिन् ! (त्वम्) आप (रथम्) सुन्दर वाहन को (प्र, भरः) धारण करिये तथा (वृषभम्) बलिष्ठ (दशद्युम्) दश अंगुलियों से प्रकाश देनेवाले और (योधम्) युद्ध करनेवाले से (युध्यन्तम्) युद्ध करते हुए (ऋष्वम्) बड़े की (आवः) रक्षा करिये और (त्वम्) आप (वेतसवे) व्याप्त ऐश्वर्यवाले में (सचा) सम्बन्ध से (तुग्रम्) तेजस्वी को (अहन्) दूर करिये और (त्वम्) आप (गृणन्तम्) स्तुति करते हुए (तुजिम्) बलिष्ठ को (तूतोः) बढ़ाइये ॥४॥

    भावार्थ

    जो राजा रथ और युद्धकुशल वीरों को बढ़ाता है, वह अत्यन्त सुख को प्राप्त होता है ॥४॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    प्रजा सेवकादिभक्त इन्द्र । उसका दुष्टदमन का कर्त्तव्य ।

    भावार्थ

    हे ( इन्द्र ) ऐश्वर्यवन् ! (त्वं ) तू ( योधं ) युद्ध करने वाले ( ऋष्वं ) महान् ( रथं ) रथ तथा रथ सैन्य को ( भरः ) अच्छी प्रकार से प्राप्त और पालन कर। ( युध्यन्तं ) युद्ध करते हुए ( दशद्युम् ) दशो दिशाओं में चमकने वाले तेजस्वी, (वृषभं ) शरवर्षी योद्धाजन को ( आ अवः ) आदरपूर्वक तृप्त, सन्तुष्ट कर । ( वेतसवे ) ऐश्वर्य को प्राप्त करने वाले राष्ट्र के लिये ( सचा ) साथ ही समवाय बनाकर ( त्वं ) तू (तुग्रं), बल वा सैन्य लेकर चढ़ाई करने वाले शत्रु को ( अहन्) दण्डित कर। और ( गृणन्तं तुजिम् ) स्तुति वा उपदेश करते हुए दानशील विद्या के दाता विद्वान् उपदेष्टा को तू ( तूतोः ) बढ़ा ।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    भरद्वाजो बार्हस्पत्य ऋषिः ॥ इन्द्रो देवता ॥ छन्दः - १ पंक्तिः । २, ४ भुरिक पंक्तिः। ३ निचृत् पंक्ति: । ५ स्वराट् पंक्तिः । ६ विराट् त्रिष्टुप् । ७ त्रिष्टुप् । ८ निचृत्त्रिष्टुप् ।। अष्टर्चं सूक्तम् ।।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    'योध-ऋष्व' रथ की प्राप्ति

    पदार्थ

    [१] हे (इन्द्र) = परमैश्वर्यशालिन् प्रभो ! (त्वम्) = आप (योधम्) = युद्ध के लिये साधनभूत (ऋष्वम्) = दर्शनीय व महान् (रथम्) = रथ को, शरीर-रथ को (प्रभरः) = प्रकर्षेण प्राप्त कराते हैं । और (युध्यन्तम्) = युद्ध करते हुए (दशद्युम्) = दसों इन्द्रियों के दृष्टिकोण से दीप्त (वृषभम्) = शत्रुओं पर शरवर्षण करनेवाले इस उपासक को आप (आव:) = रक्षित करते हैं। [२] (त्वम्) = आप (वेतसवे) = 'वेतस्' की तरह नम्र इस उपासक के लिये (सचा) = सहायभूत होते हुए (तुग्रम्) = क्रोधरूप हिंसक शत्रु को (अहन्) = नष्ट करते हैं। और (त्वम्) = आप (गृणन्तम्) = स्तुति करनेवाले (तुजिम्) = वासनाओं के संहारक पुरुष को (तूतो:) = सब दृष्टिकोण से बढ़ाते हैं।

    भावार्थ

    भावार्थ- हे प्रभो ! आप उत्कृष्ट शरीर रथ को प्राप्त कराते हैं। इस युद्ध करनेवाले की रक्षा करते हैं। क्रोध को दूर करते हैं और उपासक का वर्धन करते हैं ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    जो राजा रथ व युद्धकुशल वीरांची वृद्धी करतो त्याला अत्यंत सुख प्राप्त होते. ॥ ४ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (2)

    Meaning

    Indra, ruler and commander, you create and maintain an invulnerable war chariot and protect the strong fighting force shining in ten directions for days on end. In full dedication to the honour and brilliance of the social order, destroy violence and terror and advance the strong, promotive and allied powers that do honour to the nation.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]

    The same subject of the duties of a king-is continued.

    Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]

    O Indra (Chief commander of the army)! you bring forward a charming car. Protect a very powerful warrior, who is giver of light with all his ten fingers-hands and other organs when fighting with the wicked. Slay a mighty and wealthy wicked person and multiply the power of a mighty devotee of God, who is full of splendor.

    Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]

    N/A

    Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]

    That king enjoys much happiness who encourages the construction of various vehicles and the heroes expert in military science.

    Translator's Notes

    It is wrong on the part of Shri Sayanacharya, Prof. Wilson, Griffith and others to take वृषभम् दशद्युम, तुजिम् and तुग्रम् as the proper nouns as names of some kings or demons, as it is against the fundamental principles of the Vedic Terminology. The uncertainty and mere guess work of these interpretations is evident from the fact that Sayanacharya explains वेतसवे in two quite different ways वेतसुनीम् कश्रिदसुरः यद्वा वेतसवे इति तृतीयार्थ चतुर्थी । वेतसेनासुरेण संहितं तुग्रं हतवानसि इति (सायणाचार्य: स्वकीय भाष्ये) Rishi Dayanand Sarasvati has given the derivative meanings of all these words following the Nirukta doctrine that सर्वाणि नामानि आख्यातजानिः i. e. all names are derived from the Verbroots and Meemansa principle that परन्तु श्रुति सामान्य मात्रम् (मीमांसा शास्त्रे 1, 31 ) which Sayanacharya him- self has quoted approvingly in the Introduction to his Commentary on the Rigveda, but which he has unfortunately not been able to follow. thus contradicting his own statement.

    Foot Notes

    (तुग्रम्) तेजस्विनम् । (तुग्रम) तुज-हिंसा बलादान निकेतनेषु अत्र व लार्थ मादाय व्याख्या | = Full of splendor. (तुजिम्) बलिष्ठम् । (तुजिम) बलिष्ठम अत्रा तुजधातोर्बलार्थं एवं ग्रहीतः अथवा तुजि-पालने (भ्वा० ) पालको बलिष्ठ एव सम्भवति नाल्पबली भीरुर्वा | = The mightiest. (वेतसवे) व्याप्तैर्श्वये | = In a wealthy person or vast prosperity. (दशदयुम् ) दशभिरङ्गुलिभिः प्रकाशप्रदम् । = Giver of light with all the ten fingers ie hands and other organs. (वृषभम्) बलिष्ठम् । वृष-शक्तिबन्धने (चुरा.)। = The mightiest.

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top