ऋग्वेद - मण्डल 7/ सूक्त 19/ मन्त्र 4
त्वं नृभि॑र्नृमणो दे॒ववी॑तौ॒ भूरी॑णि वृ॒त्रा ह॑र्यश्व हंसि। त्वं नि दस्युं॒ चुमु॑रिं॒ धुनिं॒ चास्वा॑पयो द॒भीत॑ये सु॒हन्तु॑ ॥४॥
स्वर सहित पद पाठत्वम् । नृऽभिः॑ । नृ॒ऽम॒नः॒ । दे॒वऽवी॑तौ । भूरी॑णि । वृ॒त्रा । ह॒रि॒ऽअ॒श्व॒ । हं॒सि॒ । त्वम् । नि । दस्यु॑म् । चुमु॑रिम् । धुनि॑म् । च॒ । अस्वा॑पयः । द॒भीत॑ये । सु॒ऽहन्तु॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
त्वं नृभिर्नृमणो देववीतौ भूरीणि वृत्रा हर्यश्व हंसि। त्वं नि दस्युं चुमुरिं धुनिं चास्वापयो दभीतये सुहन्तु ॥४॥
स्वर रहित पद पाठत्वम्। नृऽभिः। नृऽमनः। देवऽवीतौ। भूरीणि। वृत्रा। हरिऽअश्व। हंसि। त्वम्। नि। दस्युम्। चुमुरिम्। धुनिम्। च। अस्वापयः। दभीतये। सुऽहन्तु ॥४॥
ऋग्वेद - मण्डल » 7; सूक्त » 19; मन्त्र » 4
अष्टक » 5; अध्याय » 2; वर्ग » 29; मन्त्र » 4
Acknowledgment
अष्टक » 5; अध्याय » 2; वर्ग » 29; मन्त्र » 4
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनः स राजा किं कुर्यादित्याह ॥
अन्वयः
हे हर्यश्व नृमणो राजँस्त्वं नृभिः सह देववीतौ भूरीणि वृत्रा हंसि त्वं धुनिं चुमुरिं दस्युं न्यस्वापयो दभीतये च दुष्टान् भवान् सुहन्तु ॥४॥
पदार्थः
(त्वम्) (नृभिः) न्यायनेतृभिः सज्जनैः सह (नृमणः) नृषु न्यायाधीशेषु मनो यस्य तत्सम्बुद्धौ (देववीतौ) देवानां वीतिः प्राप्तिर्यस्मिन् व्यवहारे तस्मिन् (भूरीणि) बहूनि (वृत्रा) वृत्राणि शत्रुसैन्यानि धनानि वा (हर्यश्व) कमनीयाश्व (हंसि) नाशयसि प्राप्नोषि वा (त्वम्) (नि) (दस्युम्) दुष्टाचारं साहसिकम् (चुमुरिम्) चोरम् (धुनिम्) श्रेष्ठानां कम्पयितारम् (च) (अस्वापयः) हत्वा शापय (दभीतये) हिंसनाय (सुहन्तु) शोभनेन प्रकारेण नाशयतु ॥४॥
भावार्थः
हे राजन् ! भवान् सदैव सत्पुरुषसङ्गं न्यायेन राज्यं पालयित्वा धनेच्छां दुष्टान् दस्यून्निवार्य्य प्रजापालनं सततं कुरु ॥४॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर वह राजा क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (हर्यश्व) मनोहर घोड़ा से युक्त (नृमणः) और न्यायाधीशों में मन रखनेवाले राजन् ! (त्वम्) आप (नृभिः) न्याय प्राप्ति करानेवाले विद्वानों के साथ (देववीतौ) विद्वानों की प्राप्ति जिस व्यवहार में होती उसमें (भूरीणि) बहुत (वृत्रा) शत्रुसैन्यजन वा धनों को (हंसि) नाशते वा प्राप्त होते हैं (त्वम्) आप (धुनिम्) श्रेष्ठों को कंपानेवाले (चुमुरिम्) चोर और (दस्युम्) दुष्ट आचरण करनेवाले साहसी जन को (नि, अस्वापयः) मार कर सुलाओ तथा (दभीतये) हिंसा के लिये (च) भी दुष्टों को आप (सुहन्तु) अच्छे प्रकार नाशो ॥४॥
भावार्थ
हे राजा ! आप सदैव सत्पुरुषों का सङ्ग न्याय से राज्य को पाल के धन की इच्छा और दुष्ट डाकुओं को निवार के प्रजापालना निरन्तर करो ॥४॥
विषय
कुत्स, शुष्ण, कुयव, वीतहव्य, सुदास, पौरुकुत्सि, वृत्र, चुमुरि, धुनि, नमुचि, कौन हैं ?
भावार्थ
हे ( हर्यश्व ) उत्तम वेग से जाने वाले अश्वों के स्वामिन् ! वा हरि अर्थात् मनुष्यों के स्वामिन् ! हे ( नृमणः ) उत्तम अधि नायकों में अपना मन, चित्त देने हारे ! वा मनुष्यों के मनों, चित्तों के स्वामिन् ! (त्वं) तू ( देव-वीतौ ) शुभगुणों, वीरों, विद्वानों को प्राप्त कराने वाले कार्य, उनकी रक्षा के लिये तथा देव, विजिगीषु जनों के आने और चमकने, विघ्नों, के स्थान युद्ध के बीच, (भूरिणि) बहुत से (वृत्राणि) बाधक शत्रुओं को ( हंसि ) विनाश कर। और ( त्वं ) तू ( चुमुरिम् ) प्रजा का अन्न, धन सर्वस्व चुराने वाले, और ( धुनिम्) प्रजा को भय से कंपाने वाले को ( दभीतये ) शत्रु नाश करने के सद् उद्देश्य को पूर्ण करने के लिये ही, ( सु-हन्तु ) अच्छी प्रकार दण्ड दे और ( निः स्वापः) सदा के लिये सुला दे, अर्थात् उनको समूल नाश कर।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
वसिष्ठ ऋषिः।। इन्द्रो देवता ॥ छन्दः - १, ५ त्रिष्टुप् । ३, ६ निचृत्त्रिष्टुप् । ७, ९, १० विराट् त्रिष्टुप् । २ निचृत्पंक्ति: । ४ पंक्ति: । ८, ११ भुरिक् पंक्तिः ॥॥ एकादशर्चं सूक्तम् ।।
विषय
'दस्यु चुमुरि धुनि' का विनाश
पदार्थ
[१] हे (नृमणः) = उन्नति-पथ पर चलनेवालों से मननीय [नृभिः मननीय] प्रभो ! (त्वम्) = आप (देववीतौ) = दिव्यगुणों की प्राप्ति के निमित्त (नृभिः) = इन मनुष्यों के द्वारा भूरीणि बहुत भी वृत्रावासनारूप शत्रुओं को हंसि नष्ट करते हैं। वृत्र विनाश ही 'देव वीति' का [=दिव्यगुणों की प्राप्ति का] कारण बनता है। [२] हे (हर्यश्व) = कमनीय इन्द्रियरूप अश्वोंवाले प्रभो! (त्वम्) = आप (दभीतये) = वासनाओं का विनाश करनेवाले इस पुरुष के लिये (सुहन्तु) = सम्यक् हनन साधन वज्र के द्वाराक्रियाशीलता के द्वारा (दस्युम्) = विनाशक लोभ को, (चुमुरिम्) = शक्ति को पी जानेवाली [शक्ति का आचमन कर जानेवाली] काम-वासना को, (धुनिं च) = कम्पित करनेवाले क्रोध को (नि अस्वापयः) = निश्चय से सुला देते हैं।
भावार्थ
भावार्थ- प्रभु उपासक की वासनाओं को विनष्ट करके उसे दिव्यगुण सम्पन्न बनाते लोभ-काम व क्रोध को समाप्त करके उसे सुन्दर जीवन प्राप्त कराते हैं।
मराठी (1)
भावार्थ
हे राजा ! तू सदैव सत्पुरुषांचा संग, न्यायाने राज्यपालन करून, धनाची इच्छा व दुष्ट डाकूंचे निवारण करून निरंतर प्रजापालन कर. ॥ ४ ॥
इंग्लिश (1)
Meaning
O leader and commander equipped with transport, communications and armoured fighting forces, cherished and honoured ruler of the heart of the nation, in the battle business of the protection and advancement of the divinities of nature and humanity you fight out and eliminate the cumulated forces of darkness and destruction with the assistance and cooperation of the leading people. You lay to sleep and totally destroy the violent criminal, the thief and the terrorist in order to suppress and root out the forces of negation and destruction.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal