ऋग्वेद - मण्डल 9/ सूक्त 11/ मन्त्र 5
ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
देवता - पवमानः सोमः
छन्दः - गायत्री
स्वरः - षड्जः
हस्त॑च्युतेभि॒रद्रि॑भिः सु॒तं सोमं॑ पुनीतन । मधा॒वा धा॑वता॒ मधु॑ ॥
स्वर सहित पद पाठहस्त॑ऽच्युतेभिः । अद्रि॑ऽभिः । सु॒तम् । सोम॑म् । पु॒नी॒त॒न॒ । मधौ॑ । आ । धा॒व॒त॒ । मधु॑ ॥
स्वर रहित मन्त्र
हस्तच्युतेभिरद्रिभिः सुतं सोमं पुनीतन । मधावा धावता मधु ॥
स्वर रहित पद पाठहस्तऽच्युतेभिः । अद्रिऽभिः । सुतम् । सोमम् । पुनीतन । मधौ । आ । धावत । मधु ॥ ९.११.५
ऋग्वेद - मण्डल » 9; सूक्त » 11; मन्त्र » 5
अष्टक » 6; अध्याय » 7; वर्ग » 36; मन्त्र » 5
Acknowledgment
अष्टक » 6; अध्याय » 7; वर्ग » 36; मन्त्र » 5
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
हे परमात्मन् ! भवान् (हस्तच्युतेभिः अद्रिभिः) वाग्वज्रैः (सुतम्) क्षुण्णम् (सोमम्) मम स्वभावं (पुनीतन) पावयतु येन (मधौ) भवदीयमधुरस्वरूपे (मधु) मधुरो भूत्वा (आधावत) प्रवर्तताम् ॥५॥
हिन्दी (3)
पदार्थ
हे परमात्मन् ! आप (हस्तच्युतेभिः अद्रिभिः) वाणीरूप वज्र से (सुतम्) कूट २ कर (सोमम्) मेरे स्वभाव को (पुनीतन) पवित्र करें ताकि (मधौ) आप के मधुर स्वरूप में (मधु) मीठा बन कर (आधावत) लगे ॥५॥
भावार्थ
परमात्मा का वाग्रूपी वज्र जिस पुरुष की अविद्या की लता को काटता है, वह पुरुष सरलप्रकृति बन कर परमात्मा के आनन्दमय स्वरूप में निमग्न होता है ॥५॥
विषय
'मधु' में मधु का शोधन
पदार्थ
[१] (सोमम्) = शरीरस्थ इस सोम [वीर्य] धातु को (पुनीतन) = पवित्र करो। जो सोम धातु (हस्तच्युतेभिः) = दान देने में खुले हाथवालों से [not close-fisted] जिनकी मुट्ठी सदा खुली है, जिनके हाथ से दान के रूप में धन क्षरित होता रहता है, ऐसे (अद्रिभिः) = [to adore] प्रभु का पूजन करनेवालों से सुतम् = उत्पन्न किया जाता है। दान की वृत्ति भोगवृत्ति को समाप्त करती है और इस प्रकार सोमरक्षण का साधन बन जाती है। प्रभु की उपासना भी हमें वासनाओं के आक्रमण से बचाये रखती है। इस प्रकार यह भी सोम की रक्षिका बनती है। [२] (मधौ) = सारे ब्रह्माण्ड के सारभूत उस परब्रह्म में (मधु) = ओषधियों के सारभूत इस सोम का (आधावता) = धावन [शोधन] करो ।
भावार्थ
भावार्थ- परब्रह्म में सोम का शोधन यही है कि परब्रह्म के उपासन से वासनाओं से बचे रहना । ये वासनायें ही तो सोम का विनाश करती हैं ।
विषय
योग्य पुरुष का अभिषेक
भावार्थ
(हस्त-च्युतेभिः) आप लोग हाथों या कुशल पुरुषों से सञ्चालित (अद्विभिः) मेघों के समान शस्त्रास्त्र वर्षाओं वा जल-धारा वर्षी कुम्भों से (सुतं) अभिषिक्त (सोमं) शासक को (पुनीतन) पवित्र करो। और (मधौ) सब को आनन्द देने वाले, मधुर प्रकृति वाले पुरुष के ऊपर (मधु) जल को (आधावत) प्रवाहित करो, उसी के अधीन ज्ञान, बल का आधान करो। इति षट्त्रिंशो वर्गः॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
असितः काश्यप। देवलो वा ऋषिः। पवमानः सोमो देवता ॥ छन्दः–१–४, ९ निचृद गायत्री। ५–८ गायत्री॥ नवर्चं सूक्तम्॥
इंग्लिश (1)
Meaning
As soma juice is extracted with stones worked by hands, refined and seasoned with honey and milk, so O lord, let my mind be refined and purified with repeated chants of the sacred voice, and let it be sanctified with the honey of devotion and let it be absorbed in the honey sweet of divinity.
मराठी (1)
भावार्थ
परमेश्वराचे वाक्रूपी वज्र ज्या पुरुषाच्या अविद्यालतेला कापतो तो पुरुष निष्कपटी बनून परमेश्वराच्या आनंदमय स्वरूपात निमग्न होतो. ॥५॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal