अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 70/ मन्त्र 11
इन्द्रं॑ व॒यं म॑हाध॒न इन्द्र॒मर्भे॑ हवामहे। युजं॑ वृ॒त्रेषु॑ व॒ज्रिण॑म् ॥
स्वर सहित पद पाठइन्द्र॑म् । व॒यम् । म॒हा॒ऽध॒ने । इन्द्र॑म् । अर्भे॑ । ह॒वा॒म॒हे॒ ॥ युज॑म् । वृ॒त्रेषु॑ । व॒ज्रि॒ण॑म् ॥७०.११॥
स्वर रहित मन्त्र
इन्द्रं वयं महाधन इन्द्रमर्भे हवामहे। युजं वृत्रेषु वज्रिणम् ॥
स्वर रहित पद पाठइन्द्रम् । वयम् । महाऽधने । इन्द्रम् । अर्भे । हवामहे ॥ युजम् । वृत्रेषु । वज्रिणम् ॥७०.११॥
भाष्य भाग
हिन्दी (4)
विषय
१०-२० परमेश्वर की उपासना का उपदेश।
पदार्थ
(वयम्) हम (अर्भे) चलते हुए (महाधने) बहुत धन प्राप्त करानेवाले संग्राम में [अथवा बहुत धन में] (युजम्) सहायकारी और (वृत्रेषु) रोकनेवाले शत्रुओं पर (वज्रिणम्) वज्रधारी (इन्द्रम्) इन्द्र [परम ऐश्वर्यवाले जगदीश्वर] को, (इन्द्रम्) इन्द्र [परम ऐश्वर्यवाले जगदीश्वर] को (हवामहे) बुलाते हैं ॥११॥
भावार्थ
युद्धों में तथा बहुत धन में वीर पुरुष−“हे इन्द्र जगदीश्वर ! हे इन्द्र जगदीश्वर”− ऐसा स्मरण करके अपना बल बढ़ावें और प्रयत्न करके शत्रुओं को हटावें ॥११॥
टिप्पणी
यह मन्त्र सामवेद में भी है-पू० २।४।६ ॥ ११−(इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं जगदीश्वरम् (वयम्) (महाधने) महाधने संग्रामनाम-निघ० २।१७। प्रभूतधननिमित्ते संग्रामे। यद्वा, महच्च तद् धनं च। प्रभूते धने (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं जगदीश्वरम् (अर्भे) अर्त्तिगॄभ्यां भन्। उ० ३।१२। ऋ गतौ-भन्। गतिशीले (हवामहे) आह्वयामहे (युजम्) युजिर् योगे, युज समाधौ च-क्विप्। सहायकम् (वृत्रेषु) आवरकेषु शत्रुषु (वज्रिणम्) दण्डधारिणम् ॥
विषय
'महाधन व अर्भ' में विजय
पदार्थ
१. (इन्द्रम्) = उस परमैश्वर्यशाली प्रभु को हम (महाधने) = 'दमन-दया व दान' रूप महाधनों की प्राप्ति के निमित्त (हवामहे) = पुकारते हैं। प्रभु-कृपा से काम को पराजित करके मैं मन को दान्त करता हूँ। प्रभु-कृपा से ही क्रोध को पराभूत करके मैं दयावाला बनता है और लोभ को विनष्ट कर में दानशील होता हूँ। २. (इन्द्रम्) = उस परमैश्वर्यशाली प्रभु को ही हम (अर्भे) = छोटे धनों के निमित्त-सांसारिक धनों की प्राप्ति के निमित्त (हवामहे) = पुकारते हैं। ३. उस प्रभु को हम पुकारते हैं जोकि (युजम्) = सदा हमारा साथ देनेवाले हैं और (वृत्रेषु) = हमारे ज्ञान पर पर्दा डालनेवाली वासनाओं पर (वज्रिणम्) = वज्र का प्रहार करनेवाले हैं।
भावार्थ
प्रभु की शक्ति से शक्ति-सम्पन्न होकर हम छोटे-बड़े सभी संग्रामों में विजयी बनें। प्रभु हमारा साथ न छोड़नेवाले सच्चे मित्र हैं। उनके अनुग्रह से ही हम वासनाओं पर विजय पाकर ज्ञानदीस बन पाते हैं।
भाषार्थ
(वयम्) हम उपासक (महाधने) महा-मोक्षधन की प्राप्ति में (युजम् इन्द्रम्) सहयोगी परमेश्वर का (हवामहे) आह्वान करते हैं। (अर्भे) अल्प सांसारिक धन की प्राप्ति में भी (इन्द्रम्) परमेश्वर का (हवामहे) हम आह्वान करते हैं। (वज्रिणम्) न्यायवज्रधारी परमेश्वर का उस समय भी हम आह्वान करते हैं, जबकि (वृत्रेषु) कामादि दुर्वासनाएँ हमें घेर लेती हैं।
विषय
राजा परमेश्वर।
भावार्थ
(महाधने) बड़े धन, ऐश्वर्य के देने या व्यय करा देने वाले महासंग्राम में (वयम्) हम लोग (वृत्रेषु) विघ्नकारी शत्रुओं पर सदा वज्र प्रहार करने वाले और (युजं) हमारे सदा सहायक (इन्द्रम् हवामहे) उस परमेश्वर को याद करते हैं। और (अर्भे) छोटे से युद्ध में भी (इन्द्रम् हवामहे) उस इन्द्र की ही स्तुति करते हैं। परमेश्वर भक्त का सदा सहायक होने से उसका ‘युज्’ है और बाधक तामस आवरणों पर ज्ञान वज्र का प्रहार करके उसे काटता है इससे वह ‘वज्री’ है। राजा के पक्ष में भी स्पष्ट है।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिः—मधुच्छन्दाः। देवता—१,२,६-२० इन्द्रमरुतः, ३-५ मरुतः॥ छन्दः—गायत्री॥
इंग्लिश (4)
Subject
India Devata
Meaning
In battles great and small, we invoke Indra, lord omnipotent, we call upon sun and wind, Indra, mighty breaker of the clouds, friend in darkness, wielder of the thunderbolt.
Translation
We invoke Almighty God as our helper in great battles and in small one I also invoke Indra, the Almighty God He is the holder of thunderbolt upon the clouds.
Translation
We invoke Almighty God as our helper in great battles and in small one I also invoke Indra, the Almighty God. He is the holder of thunderbolt upon the clouds.
Translation
We invoke the Powerful Destroyer or commander in great wars, as well as in small battles. We call Him, our Helper, equipped with deadly weapons like the thunderbolt in all acts of smashing the wicked and evil forces.
संस्कृत (1)
सूचना
कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।
टिप्पणीः
यह मन्त्र सामवेद में भी है-पू० २।४।६ ॥ ११−(इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं जगदीश्वरम् (वयम्) (महाधने) महाधने संग्रामनाम-निघ० २।१७। प्रभूतधननिमित्ते संग्रामे। यद्वा, महच्च तद् धनं च। प्रभूते धने (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तं जगदीश्वरम् (अर्भे) अर्त्तिगॄभ्यां भन्। उ० ३।१२। ऋ गतौ-भन्। गतिशीले (हवामहे) आह्वयामहे (युजम्) युजिर् योगे, युज समाधौ च-क्विप्। सहायकम् (वृत्रेषु) आवरकेषु शत्रुषु (वज्रिणम्) दण्डधारिणम् ॥
बंगाली (2)
मन्त्र विषय
১০-২০ পরমেশ্বরোপাসনোপদেশঃ
भाषार्थ
(বয়ম্) আমরা (অর্ভে) চলমান (মহাধনে) বহু ধন প্রদায়ী সংগ্রামে [অথবা বহু ধন প্রাপ্তিতে] (যুজম্) সহায়ক এবং (বৃত্রেষু) প্রতিরোধক শত্রুদের প্রতি (বজ্রিণম্) বজ্রধারী (ইন্দ্রম্) ইন্দ্রকে [পরম ঐশ্বর্যবান জগদীশ্বরকে] , (ইন্দ্রম্) ইন্দ্রকে [পরম ঐশ্বর্যশালী জগদীশ্বরকে] (হবামহে) আহ্বান করছি/করি ॥১১॥
भावार्थ
যুদ্ধে তথা বহু ধনে বীর পুরুষ−“হে ইন্দ্র জগদীশ্বর ! হে ইন্দ্র জগদীশ্বর”− ঈশ্বরকে এরূপে স্মরণ করে নিজ বল বৃদ্ধি করবে/করুক এবং প্রচেষ্টাপূর্বক শত্রুদের দূর করবে/করুক॥১১॥এই মন্ত্র সামবেদেও আছে-পূ০ ২।৪।৬ ॥
भाषार्थ
(বয়ম্) আমরা উপাসক (মহাধনে) মহা-মোক্ষধন প্রাপ্তিতে (যুজম্ ইন্দ্রম্) সহযোগী পরমেশ্বরের (হবামহে) আহ্বান করি। (অর্ভে) অল্প সাংসারিক ধনের প্রাপ্তিতেও (ইন্দ্রম্) পরমেশ্বরের (হবামহে) আমরা আহ্বান করি। (বজ্রিণম্) ন্যায়বজ্রধারী পরমেশ্বরের সেই সময়েও আমরা আহ্বান করি, যখন/যে সময় (বৃত্রেষু) কামাদি দুর্বাসনা আমাদের ঘিরে নেয়।
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal & Sri Ashish Joshi
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
Sri Amit Upadhyay
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal