अथर्ववेद - काण्ड 9/ सूक्त 6/ मन्त्र 5
सूक्त - ब्रह्मा
देवता - अतिथिः, विद्या
छन्दः - त्रिपदा निचृद्विषमा गायत्री
सूक्तम् - अतिथि सत्कार
म॒ध्यन्दि॑न॒ उद्गा॑यत्यपरा॒ह्णः प्रति॑ हरत्यस्तं॒यन्नि॒धन॑म्। नि॒धनं॒ भूत्याः॑ प्र॒जायाः॑ पशू॒नां भ॑वति॒ य ए॒वं वेद॑ ॥
स्वर सहित पद पाठम॒ध्यंदि॑न: । उत् । गा॒य॒ति॒ । अ॒प॒र॒ऽअ॒ह्न: । प्रति॑ । ह॒र॒ति॒ । अ॒स्त॒म्ऽयन् । नि॒ऽधन॑म् । नि॒ऽधन॑म् । भूत्या॑: । प्र॒ऽजाया॑: । प॒शू॒नाम् । भ॒व॒ति॒ । य: । ए॒वम् । वेद॑ ॥१०.५॥
स्वर रहित मन्त्र
मध्यन्दिन उद्गायत्यपराह्णः प्रति हरत्यस्तंयन्निधनम्। निधनं भूत्याः प्रजायाः पशूनां भवति य एवं वेद ॥
स्वर रहित पद पाठमध्यंदिन: । उत् । गायति । अपरऽअह्न: । प्रति । हरति । अस्तम्ऽयन् । निऽधनम् । निऽधनम् । भूत्या: । प्रऽजाया: । पशूनाम् । भवति । य: । एवम् । वेद ॥१०.५॥
अथर्ववेद - काण्ड » 9; सूक्त » 6;
पर्यायः » 5;
मन्त्र » 5
विषय - सूर्य के द्वारा अतिथियज्ञ करनेवाले का शंसन
पदार्थ -
१. अतिथि-सत्कार करनेवाले (तस्मै) = उस यज्ञमय जीवनवाले पुरुष के लिए (उद्यन् सूर्य: हिड्कृणोति) = उदय होता हुआ सूर्य आनन्द का सन्देश देता है, (संगवः प्रस्तौति) = संगवकाल [सूर्य जब पर्याप्त ऊपर आ जाता है] उसकी विशेष प्रशंसा [स्तुति] करता है। २. (माध्यन्दिन: मध्याह्न उद्गायति) = उसके गुणों का गान करता है, (अपराह्नः प्रतिहरति) = अपराह्न काल का सूर्य उसके लिए 'प्रतिहार' करता है-उसे पुष्टि देता है। (अस्तंयन् निधनम्) = अस्त को जाता हुआ सूर्य उसे आश्रय देता है। (यः एवं वेद) = जो इसप्रकार आतिथ्य सत्कार करता है, वह (भूत्या: प्रजाया: पशूनाम्) = सम्पत्ति, प्रजा और पशुओं का (निधनं भवति) = आश्रयस्थान बनता है।
भावार्थ -
सूर्य दिन की पाँच अवस्थाओं में अतिथि सत्कार करनेवाले के यश को उज्ज्वल करता, विस्तृत करता, गायन करता, उसे सब पदार्थ प्राप्त कराता और उसे सब पदार्थों से सम्पन्न करता है। इसप्रकार यह अतिथियज्ञ करनेवाला 'सम्पत्ति, प्रजा व पशुओं का आश्रय स्थान बनता है|
इस भाष्य को एडिट करें