ऋग्वेद - मण्डल 1/ सूक्त 4/ मन्त्र 8
ऋषिः - मधुच्छन्दाः वैश्वामित्रः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - गायत्री
स्वरः - षड्जः
अ॒स्य पी॒त्वा श॑तक्रतो घ॒नो वृ॒त्राणा॑मभवः। प्रावो॒ वाजे॑षु वा॒जिन॑म्॥
स्वर सहित पद पाठअ॒स्य । पी॒त्वा । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो । घ॒नः । वृ॒त्राणा॑म् । अ॒भ॒वः॒ । प्र । आ॒वः॒ । वाजे॑षु । वा॒जिन॑म् ॥
स्वर रहित मन्त्र
अस्य पीत्वा शतक्रतो घनो वृत्राणामभवः। प्रावो वाजेषु वाजिनम्॥
स्वर रहित पद पाठअस्य। पीत्वा। शतक्रतो इति शतऽक्रतो। घनः। वृत्राणाम्। अभवः। प्र। आवः। वाजेषु। वाजिनम्॥
ऋग्वेद - मण्डल » 1; सूक्त » 4; मन्त्र » 8
अष्टक » 1; अध्याय » 1; वर्ग » 8; मन्त्र » 3
Acknowledgment
अष्टक » 1; अध्याय » 1; वर्ग » 8; मन्त्र » 3
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनश्च कथंभूत इन्द्र इत्युपदिश्यते।
अन्वयः
हे शतक्रतो पुरुषव्याघ्र ! यथा घनो मूर्तिमानयं सूर्य्यलोकोऽस्य जलस्य रसं पीत्वा वृत्राणां मेघावयवानां हननं कृत्वा सर्वानोषध्यादीन् पदार्थान् प्रावो रक्षति, यथा च स्वप्रकाशेन सर्वान्प्रकाशते, तथैव त्वमपि सर्वेषां रोगाणां दुष्टानां शत्रूणां च निवारको भूत्वाऽस्य रक्षकोऽभवो भूयाः। एवं वाजेषु दुष्टैः सह युद्धेषु प्रवर्त्तमानं धार्मिकं वाजिनं शूरं प्रावः प्रकृष्टतया सदैव रक्षको भव॥८॥
पदार्थः
(अस्य) समक्षासमक्षस्य सर्वस्य जगतो जलरसस्य वा (पीत्वा) पानं कृत्वा (शतक्रतो) शतान्यसंख्याताः क्रतवः कर्माणि यस्य शूरवीरस्य सूर्य्यलोकस्य वा सः। शतमिति बहुनामसु पठितम्। (निघं०३.१) क्रतुरिति कर्मनामसु पठितम्। (निघं०२.१) (घनः) दृढः काठिन्येन मूर्तिं प्रापितो वा। मूर्त्तौ घनः। (अष्टा०३.३.७७) अनेनायं निपातितः। (वृत्राणाम्) वृत्रवत्सुखावरकाणां शत्रूणां मेघानां वा। वृत्र इति मेघनामसु पठितम्। (निघं०१.१०) (अभवः) भूयाः भवति वा। अत्र पक्षे व्यत्ययः। लिङ्लटोरर्थे लङ् च। (प्रावः) रक्ष रक्षति वा। अत्रापि पूर्ववत्। (वाजेषु) युद्धेषु। वाज इति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं०२.१७) (वाजिनम्) धार्मिकं शूरवीरं मनुष्यं प्राप्तिनिमित्तं सूर्य्यलोकं वा। वाजिन इति पदनामसु पठितम्। (निघं०५.६) अनेन युद्धेषु प्राप्तवेगहर्षाः शूराः सूर्य्यलोका वा गृह्यन्ते॥८॥
भावार्थः
अत्र लुप्तोमालङ्कारः। यथा यो मनुष्यो दुष्टैः सह धर्मेण युध्यति तस्यैव विजयो भवति नेतरस्य, तथा परमेश्वरोऽपि धार्मिकाणां युद्धकर्तॄणां मनुष्याणामेव सहायकारी भवति नेतरेषाम्॥८॥
हिन्दी (4)
विषय
फिर भी परमेश्वर ने सूर्य्यलोक के स्वभाव का प्रकाश अगले मन्त्र में किया है-
पदार्थ
हे पुरुषोत्तम ! जैसे यह (घनः) मूर्त्तिमान् होके सूर्य्यलोक (अस्य) जलरस को (पीत्वा) पीकर (वृत्राणाम्) मेघ के अङ्गरूप जलबिन्दुओं को वर्षाके सब ओषधी आदि पदार्थों को पुष्ट करके सब की रक्षा करता है, वैसे ही हे (शतक्रतो) असंख्यात कर्मों के करनेवाले शूरवीरो ! तुम लोग भी सब रोग और धर्म के विरोधी दुष्ट शत्रुओं के नाश करनेहारे होकर (अस्य) इस जगत् के रक्षा करनेवाले (अभवः) हूजिये। इसी प्रकार जो (वाजेषु) दुष्टों के साथ युद्ध में प्रवर्त्तमान धार्मिक और (वाजिनम्) शूरवीर पुरुष है, उसकी (प्रावः) अच्छी प्रकार रक्षा सदा करते रहिये॥८॥
भावार्थ
इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। जैसे जो मनुष्य दुष्टों के साथ धर्मपूर्वक युद्ध करता है, उसी का ही विजय होता है और का नहीं। तथा परमेश्वर भी धर्मपूर्वक युद्ध करनेवाले मनुष्यों का ही सहाय करनेवाला होता है, औरों का नहीं॥८॥
विषय
वृत्र - हनन
पदार्थ
१. हे (शतक्रतो) - अनन्त कर्मों व प्रज्ञानोंवाले प्रभो ! आप (अस्य पीत्वा) - इस सोम की रक्षा करके (वृत्राणाम्) - ज्ञान पर आवरणरूप कामादि के (घनः) मारनेवाले (अभवः) - होते हो । हम प्रभु का नाम स्मरण करते हैं और उस नामस्मरण से कामादि वासनाओं का विनाश होता है । इस प्रकार प्रभु इस सोम की रक्षा व पान करानेवाले होते हैं । सोम की रक्षा होने पर मनुष्य क्रोधादि का शिकार नहीं होता एवं सोम वृत्रों के विनाश का साधन बनता है ।
२. हे प्रभो ! आप (वाजेषु) [वाज - युद्ध] - इन वासनासंग्रामों में (वाजिनम्) - [वाज - अन्न] प्रशस्त अन्नवाले को (प्रावः) - प्रकर्षेण रक्षित करते हो । जब एक मनुष्य सात्त्विक अन्न का सेवन करता है तब उसकी बुद्धि व मन भी सात्त्विक बनते हैं । यह पुरुष 'वाजिन्' कहलाता है । इस 'वाजिन्' की संग्राम में अवश्य विजय होती है । 'वाजिनम्' का अर्थ 'बलवान् को' भी है । 'सोमपान से वृत्रविनाश' , 'वृत्रविनाश से बाजी बनना' तथा 'बाजी का संग्राम में विजय' यह क्रम मन्त्र में प्रतिपादित है ।
बलवान् की विजय होती है , प्रभु इसकी रक्षा करते हैं ।
भावार्थ
भावार्थ - प्रभु - नामस्मरण से हम वासनाओं से ऊपर उठते हैं , शरीर में सोम का व्यापन कर पाते हैं और शक्तिशाली बनकर संग्रामों में प्रभु द्वारा रक्षित होते हैं ।
विषय
फिर भी परमेश्वर ने सूर्य्यलोक के स्वभाव का प्रकाश इस मन्त्र में किया है।
सन्धिविच्छेदसहितोऽन्वयः
हे शतक्रतः पुरुषव्याघ्र ! यथा घनः मूर्तिमानयं सूर्य्यलोकः अस्य जलस्य रसं पीत्वा वृत्राणां मेघावयवानां हननं कृत्वा सर्वान् ओषध्यादीन् पदार्थान् प्रावः रक्षति, यथा च स्वप्रकाशेन सर्वान् प्रकाशते, तथैव त्वमपि सर्वेषां रोगाणां दुष्टानां शत्रूणां च निवारकः भूत्वा अस्य रक्षकः अभवः भूयाः। एवं वाजेषु दुष्टैः सह युद्धेषु प्रवर्त्तमानं धार्मिकं वाजिनं शूरं प्रावः प्रकृष्टतया सदैव रक्षको भव॥८॥
पदार्थ
पदार्थ- हे (शतक्रतो) शतान्यसंख्याताः क्रतवः कर्माणि यस्य शूरवीरस्य सूर्य्यलोकस्य वा सः= असंख्यात कर्मों के करनेवाले शूरवीर, या सूर्य लोक के, (पुरुषव्याघ्र) = मनुष्य के बीच में ब्याघ्र ! (यथा)=जैसे (घनः) दृढः काठिन्येन मूर्तिं प्रापितो वा= दृढ और कठिनाई से मूर्तिमान रूप में प्राप्त हुआ, (सूर्य्यलोकः)=सूर्य्यलोक, (अस्य) समक्षासमक्षस्य सर्वस्य जगतो जलरसस्य वा जलस्य=समस्त जगत् के समक्ष और असमक्ष जल के रस को (पीत्वा) पानं कृत्वा=पीकर के, (वृत्राणाम्) वृत्रवत्सुखावरकाणां शत्रूणां मेघानां वा= मेघ के समान सुख के आवरण के अथवा शत्रुओं के मेघों के,(मेघावयवानाम्)=अवयवों को, (हननम्)=नष्ट (कृत्वा)= करके, (सर्वान्)=समस्त, (ओषध्यादीन्)=ओषधि आदि, (पदार्थान्)=पदार्थों की, (प्रावः) रक्ष रक्षति वा=रक्षा करता है (च)=और (यथा)=जैसे, (स्वप्रकाशेन)=अपने प्रकाश से (सर्वान् )= सबको, (प्रकाशते)= प्रकाशित करता है, (तथैव)=वैसे ही, (त्वमपि)=तुम भी, (सर्वेषां)=सब, (रोगाणाम्)= रोगों के, (च) =और, (दुष्टानाम्)= दुष्ट, (शत्रूणाम्)=शत्रुओं के, (निवारकः)= निवारक, (भूत्वा)=होकर, (अस्य)=उसके, (रक्षकः )= रक्षक, (अभवः) भूयाः भवति वा=होओ, (एवम्)=ऐसे ही, (वाजेषु) युद्धेषु=युद्धों में, (दुष्टैः)=दुष्टों के, (सह)=साथ, (प्रवर्त्तमानम्)=लगे हुए, (धार्मिकम्)= धार्मिकों के और, (वाजिनम्)=युद्ध करने वाले, (शूरम्)=वीरों की, (प्रावः) रक्ष रक्षति वा=रक्षा करता है। (प्रकृष्टतया)=प्रमुखता से, (सदैव)=सदा, (रक्षको) = रक्षक, (भव)=हो ॥८॥
महर्षिकृत भावार्थ का भाषानुवाद
इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार है। जैसे जो मनुष्य दुष्टों के साथ धर्मपूर्वक युद्ध करता है, उसी का ही विजय होता है और का नहीं। तथा परमेश्वर भी धर्मपूर्वक युद्ध करनेवाले मनुष्यों का ही सहाय करनेवाला होता है, औरों का नहीं॥८॥
पदार्थान्वयः(म.द.स.)
हे (शतक्रतो) असंख्यात कर्मों के करनेवाले शूरवीर या सूर्य लोक के (पुरुषव्याघ्र) मनुष्य के बीच में ब्याघ्र ! (यथा) जैसे (घनः) दृढ और कठिनाई से मूर्तिमान रूप में प्राप्त हुए, (सूर्य्यलोकः) सूर्य्यलोक के (अस्य) समस्त जगत् के समक्ष और असमक्ष जल के रस को (पीत्वा) पीकर के (वृत्राणाम्) मेघ के समान सुख के आवरण के अथवा शत्रुओं के मेघों के (मेघावयवानाम्) अवयवों को (हननम्) नष्ट (कृत्वा) करके (सर्वान्) समस्त (ओषध्यादीन्) ओषधि आदि (पदार्थान्) पदार्थों की (प्रावः) रक्षा करता है (च) और (यथा) जैसे (स्वप्रकाशेन) अपने प्रकाश से (सर्वान् ) सबको (प्रकाशते) प्रकाशित करता है, (तथैव) वैसे ही (त्वमपि) तुम भी (सर्वेषां) सब (रोगाणाम्) रोगों (च) और (दुष्टानाम्) दुष्ट (शत्रूणाम्) शत्रुओं के (निवारकः) निवारक (भूत्वा) होकर (अस्य) उसके (रक्षकः ) रक्षक (अभवः) होओ। (एवम्) ऐसे ही (वाजेषु) युद्धों में (दुष्टैः) दुष्टों के (सह) साथ (प्रवर्त्तमानम्) लगे हुए (धार्मिकम्) धार्मिकों के और (वाजिनम्) युद्ध करने वाले (शूरम्) वीरों की (प्रावः) रक्षा करता है। [वह] (प्रकृष्टतया) प्रमुखता से (सदैव) सदा (रक्षको) रक्षक (भव) हूजिये
संस्कृत भाग
पदार्थः(महर्षिकृतः)- (अस्य) समक्षासमक्षस्य सर्वस्य जगतो जलरसस्य वा (पीत्वा) पानं कृत्वा (शतक्रतो) शतान्यसंख्याताः क्रतवः कर्माणि यस्य शूरवीरस्य सूर्य्यलोकस्य वा सः। शतमिति बहुनामसु पठितम्। (निघं०३.१) क्रतुरिति कर्मनामसु पठितम्। (निघं०२.१) (घनः) दृढः काठिन्येन मूर्तिं प्रापितो वा। मूर्त्तौ घनः। (अष्टा०३.३.७७) अनेनायं निपातितः। (वृत्राणाम्) वृत्रवत्सुखावरकाणां शत्रूणां मेघानां वा। वृत्र इति मेघनामसु पठितम्। (निघं०१.१०) (अभवः) भूयाः भवति वा। अत्र पक्षे व्यत्ययः। लिङ्लटोरर्थे लङ् च। (प्रावः) रक्ष रक्षति वा। अत्रापि पूर्ववत्। (वाजेषु) युद्धेषु। वाज इति संग्रामनामसु पठितम्। (निघं०२.१७) (वाजिनम्) धार्मिकं शूरवीरं मनुष्यं प्राप्तिनिमित्तं सूर्य्यलोकं वा। वाजिन इति पदनामसु पठितम्। (निघं०५.६) अनेन युद्धेषु प्राप्तवेगहर्षाः शूराः सूर्य्यलोका वा गृह्यन्ते॥८॥
विषयः- पुनश्च कथंभूत इन्द्र इत्युपदिश्यते।
अन्वयः- हे शतक्रतो पुरुषव्याघ्र ! यथा घनो मूर्तिमानयं सूर्य्यलोकोऽस्य जलस्य रसं पीत्वा वृत्राणां मेघावयवानां हननं कृत्वा सर्वानोषध्यादीन् पदार्थान् प्रावो रक्षति, यथा च स्वप्रकाशेन सर्वान्प्रकाशते, तथैव त्वमपि सर्वेषां रोगाणां दुष्टानां शत्रूणां च निवारको भूत्वाऽस्य रक्षकोऽभवो भूयाः। एवं वाजेषु दुष्टैः सह युद्धेषु प्रवर्त्तमानं धार्मिकं वाजिनं शूरं प्रावः प्रकृष्टतया सदैव रक्षको भव॥८॥
महर्षिकृतः (भावार्थः)-अत्र लुप्तोमालङ्कारः। यथा यो मनुष्यो दुष्टैः सह धर्मेण युध्यति तस्यैव विजयो भवति नेतरस्य, तथा परमेश्वरोऽपि धार्मिकाणां युद्धकर्तॄणां मनुष्याणामेव सहायकारी भवति नेतरेषाम्॥८॥
विषय
राजा के कर्तव्य और परमेश्वर का वर्णन।
भावार्थ
हे ( शतक्रतो ) सैकड़ों प्रज्ञा और कर्म सामर्थ्य वाले ! तू ( अस्य ) इस राष्ट्र के ऐश्वर्य का ( पीत्वा ) उपभोग करके मेघों को सूर्य के समान ( वृत्राणाम् ) सैकड़ों विघ्नकारी शत्रुओं को ( घनः ) मारने में समर्थ ( अभवः ) हो । और ( वाजेषु ) संग्रामों में ( वाजिनम् ) संग्राम करने में कुशल ऐश्वर्ययुक्त राष्ट्र या अश्ववान् पुरुष की ( प्र अवः ) उत्तम रीति से रक्षा कर ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
मधुच्छन्दा ऋषिः । इन्द्रो देवता । गायत्र्य: । दशर्चं सूक्तम् ॥
मराठी (1)
भावार्थ
या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. जो माणूस दुष्टांबरोबर धर्मपूर्वक युद्ध करतो, त्याचाच विजय होतो, इतरांचा नाही व परमेश्वरही धर्मपूर्वक युद्ध करणाऱ्या माणसांचा सहायक असतो, इतरांचा नाही. ॥ ८ ॥
इंग्लिश (4)
Meaning
Hero of a hundred yajnic projects, having accomplished the programme and having drunk the soma of success, concentrate and consolidate as the light of the sun and be the breaker of the clouds of rain, and then advance and promote the wealth and defence of the nation through the battles of progress.
Subject of the mantra
Nevertheless, God has revealed the nature of Sun world in this mantra.
Etymology and English translation based on Anvaya (logical connection of words) of Maharshi Dayanad Saraswati (M.D.S)-
He=O! (śatakrato)= The braves who do innumerable deeds or those of the sun world, (puruṣavyāghra)= tiger among humans, (yathā)=as, (ghanaḥ)= Firmly and with difficulty obtained materially, (sūryyalokaḥ)=sun-world, (asya)= The water-sap of all the evident and virtual worlds, (pītvā)= after drinking, (vṛtrāṇām)= Like clouds of happiness or clouds of enemies, (meghāvayavānām)= to the components, (hananam)=piercing, (kṛtvā)= by doing, (sarvān)=all, (oṣadhyādīn)=herbs etc. (padārthān)=substances, (prāvaḥ)=protects, (ca)=and, (yathā)=as, (svaprakāśena)=by own luminosity, (sarvān)=all, (prakāśate)=enlightens, (tathaiva)=in the same way, (tvamapi)=you too, (sarveṣāṃ)=to all, (rogāṇām)=diseases, (ca)=and, (duṣṭānām)= wicked, (śatrūṇām)=of enemies, (nivārakaḥ)=preventive, (bhūtvā)=being, (asya)=of this, (rakṣakaḥ)= protector, (abhavaḥ)=be, (evam)=in the same way, (vājeṣu)=in wars, (duṣṭaiḥ)= of the wickeds, (saha)=with, (pravarttamānam)=engaged, (dhārmikam)=righteous, [aura]=and, (vājinam)= fighters, (śūram)=of braves, (prāvaḥ)=protects, [vaha]=He, (prakṛṣṭatayā)=prominently, (sadaiva)=always, (rakṣako)=protector, (bhava)=be.
English Translation (K.K.V.)
O who do innumerable deeds or those of the Sun world, tiger among humans, that is, braves! Like, having attained with firmness and difficulty materially by drinking the watery-juice of all the evident and virtual worlds of Sun-world by piercing the clouds of happiness like a cloud, or by destroying the components of the clouds of enemies, protects all the herbs etc. and just as He illumines everyone with His light, so you too, being the preventer of all diseases and evil enemies, be its protector. In such wars, He protects the righteous engaged with the wicked and the warriors who fight. May He be always the protector prominently.
TranslaTranslation of gist of the mantra by Maharshi Dayanandtion of gist of the mantra by Maharshi Dayanand
There is latent simile as a figurative in this mantra. Just as the man who fights righteously with the wicked, he alone wins and no one else. And God is also a helper only to those who fight righteously and not to others.
Translation
O Lord, the embodiment of total selfless actions, with all your nobility, you have become slayer of evil forces. May you defend all of us in the strifes and struggles of life.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O lion among men engaged in doing many good works, as the solid sun takes the juice of the water ( rivers, seas etc.) destroys the clouds and protects the herbs and plants (through rain), and illuminates all with his light, so you should also destroy all diseases and wicked enemies and should protect a brave righteous person, who is engaged in waging war against unrighteous foes.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
(वाजेषु ) युद्धेषु वाज इति संग्रामनाम (निघ० २.१७ ) = In Battles. (वृत्राणाम् ) वृत्रवत् सुखावरकाणां शत्रूणां मेघानां वा वृत्र इति मेघनामसु (निघ० १.१० ) = Of unrighteous persons, enemies or of the clouds.
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
Here implied simile ( लुप्तोपमालङ्कार ) is used. As only that person gets victory who righteously fights with the wicked or un-righteous people and none else, in the same way, God also helps or supports only righteous fighters and not others.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Manuj Sangwan
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal