ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 112/ मन्त्र 9
ऋषिः - नभःप्रभेदनो वैरूपः
देवता - इन्द्र:
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
नि षु सी॑द गणपते ग॒णेषु॒ त्वामा॑हु॒र्विप्र॑तमं कवी॒नाम् । न ऋ॒ते त्वत्क्रि॑यते॒ किं च॒नारे म॒हाम॒र्कं म॑घवञ्चि॒त्रम॑र्च ॥
स्वर सहित पद पाठनि । सु । सी॒द॒ । ग॒ण॒ऽप॒ते॒ । ग॒णेषु॑ । त्वाम् । आ॒हुः॒ । विप्र॑ऽतमम् । क॒वी॒नाम् । न । ऋ॒ते । त्वत् । क्रि॒य॒ते॒ । किम् । च॒न । आ॒रे । म॒हाम् । अ॒र्कम् । म॒घ॒ऽव॒न् । चि॒त्रम् । अ॒र्च॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
नि षु सीद गणपते गणेषु त्वामाहुर्विप्रतमं कवीनाम् । न ऋते त्वत्क्रियते किं चनारे महामर्कं मघवञ्चित्रमर्च ॥
स्वर रहित पद पाठनि । सु । सीद । गणऽपते । गणेषु । त्वाम् । आहुः । विप्रऽतमम् । कवीनाम् । न । ऋते । त्वत् । क्रियते । किम् । चन । आरे । महाम् । अर्कम् । मघऽवन् । चित्रम् । अर्च ॥ १०.११२.९
ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 112; मन्त्र » 9
अष्टक » 8; अध्याय » 6; वर्ग » 13; मन्त्र » 4
Acknowledgment
अष्टक » 8; अध्याय » 6; वर्ग » 13; मन्त्र » 4
Acknowledgment
भाष्य भाग
हिन्दी (3)
पदार्थ
(गणपते) हे स्तोता, प्रार्थी, उपासक, जनगणों के पालक ! (गणेषु) गणों के मध्य (सु निसीद) सुष्ठु निविष्ट हो-नितरां प्रविष्ट हो (कवीनाम्) मेधावियों के मध्य में (विप्रतमम्) अत्यन्त मेधावी (त्वाम्) तुझे (आहुः) कहते हैं (त्वत्-ऋते) तेरे बिना (आरे) दूर या निकट में (किञ्चन) कुछ भी कर्म (न क्रियते) नहीं किया जाता है, (मघवन्) हे अध्यात्मधनवन् ! तेरे लिये (महाम्) महान् (चित्रम्) चायनीय-प्रशंसनीय (अर्कम्) अर्चनीय मन्त्र (अर्च) समर्पित करता हूँ ॥९॥
भावार्थ
स्तोता प्रार्थी और उपासक जनों का पालक परमात्मा है, वह उनके अन्दर साक्षात् होता है, समस्त मेधावी विद्वानों को मेधा देनेवाला है, उसके बिना दूर या निकट कोई कर्म नहीं होता, वह कर्माध्यक्ष है, उसके लिये महान् प्रशस्त विचार समर्पित करना चाहिये ॥९॥
विषय
विघ्नहर्ता 'गणेश'
पदार्थ
[१] हे (गणपते) = गणों के स्वामिन्! शरीर जिन पञ्चभूतों से बना है यह भूतपंचक प्रथम गण है। इसमें 'प्राण, अपान, व्यान, समान, उदान' नामक पाँच प्राणों का गण है । पाँच कर्मेन्द्रियों का तृतीय गण है, पाँच ज्ञानेन्द्रियों का चौथा । 'मन, बुद्धि, चित्त, अहंकार तथा हृदय' यह अन्तःकरण पंचक पाँचवा गण है। इन सब गणों के पति वे प्रभु 'गणपति' हैं। इन से प्रार्थना करते हैं कि आप (गणेषु) = हमारे इन गणों में (सुनिसीद) = अच्छी प्रकार आसीन होइये । (त्वाम्) = आपको ही (कवीनाम्) = क्रान्तदर्शी ज्ञानियों का (विप्रतमम्) = सर्वोत्कृष्ट ज्ञानी (आहुः) = करते हैं । ज्ञानियों को ज्ञान देनेवाले वे प्रभु ही हैं। यह ज्ञान उन्हीं को प्राप्त होता है, जो अपने गणों में गणपति को आसीन करते हैं। गणपति के आसीन होने पर आसुर वृत्तियों के आक्रमणरूप विघ्न हो ही नहीं पाते और हमारा जीवनयज्ञ निर्विघ्न पूर्ण होता है । [२] हे प्रभो ! (त्वत् ऋते) = आपके बिना (आरे) [आराद् दूर समीपयोः ] = दूर व पास कहीं भी (किञ्चन) = कुछ भी न क्रियते नहीं किया जाता। आपकी शक्ति से शक्ति सम्पन्न होकर ही हम सब काम कर पाते हैं। हे (मघवन्) = ज्ञानैश्वर्य सम्पन्न प्रभो! आप (महाम्) = अत्यन्त महनीय अर्कम् ज्ञान की रश्मि रूप वेदवाणी को (चित्रम्) = अद्भुत रूप से (अर्च) = दीप्त करिये [ अर्च to shire ] । इस ज्ञान के द्वारा ही तो आप हमें कर्म करने योग्य बनाते हैं। ज्ञान के द्वारा ही हम निर्विघ्नरूप से कर्मों को कर पाते हैं।
भावार्थ
भावार्थ- गणपति का हम आराधन करें। वे ही हमें ज्ञान देंगे और कर्मों को सिद्ध करने की शक्ति प्राप्त कराएँगे ।
विषय
गणपति का वर्णन।
भावार्थ
हे (गणपते) समस्त गणों, जनों, वर्गों के, इन्द्रियादिगणों के पालक स्वामिन् ! तू (गणेषु नि सु सीद) गणों के बीच में विराज। (त्वाम्) तुझको (कवीनां) क्रान्तदर्शी विद्वानों के बीच (विप्र-तमं आहुः) सर्वश्रेष्ठ विद्वान् कर्मकृत्, कुशल बतलाते हैं। (त्वाम् ऋते) तेरे बिना (आरे) क्या समीप क्या दूर (न किंचन क्रियते) कुछ भी नहीं किया जाता है। हे (मघवन्) ऐश्वर्यवन् ! तू (महाम्) महान्, पूज्य (अर्कम्) अर्चना योग्य, स्तुत्य (चित्रम्) आश्चर्यजनक, ज्ञानप्रद वेदमय ज्ञान राशि को (अर्च) प्रदान कर।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
ऋषिर्नभः प्रभेदनो वैरूपः। इन्द्रो देवता॥ छन्दः- १, ३, ७, ८ ८ विराट् त्रिष्टुप्। २, ४-६, ९, १० निचृत्त्रिष्टुप्॥ दशर्चं सूक्तम्॥
संस्कृत (1)
पदार्थः
(गणपते) हे उपासक प्रार्थि स्तोतॄणां गणानां पालक ! (गणेषु) गणानां मध्ये (सु नि-सीद) सुष्ठु निविशस्व (कवीनां त्वां विप्रतमम्-आहुः) कविषु मेधाविषु खल्वतिशयेन मेधाविनं त्वां कथयन्ति (त्वत्-ऋते-किञ्चन-आरे न क्रियते) त्वया विना निकटे किंवा दूरे किमपि कर्म न क्रियते (मघवन्) ऐश्वर्यवन् ! (महाम्-अर्कम्-चित्रम्-अर्च) तुभ्यं महान्तमर्चनीयं मन्त्रं चित्रं चायनीयमर्चयामि समर्पयामि ‘पुरुषव्यत्ययेन मध्यम उत्तमस्थाने ॥९॥
इंग्लिश (1)
Meaning
O lord of the people, stay and abide with the people, they celebrate you as the highest incomparable of the poets of the world of existence. Nothing happens, nothing is done without you far or near. O lord of glory, I offer you the highest and most wonderful tribute and homage and adoration.
मराठी (1)
भावार्थ
स्तोता, प्रार्थी व उपासक लोकांचा पालक परमात्मा आहे. तो त्यांच्यामध्ये साक्षात होतो. संपूर्ण विद्वानांना मेधा देणारा आहे. त्याला दूर किंवा जवळ असे दुसरे कोणतेही कर्म नसते. तो कर्माध्यक्ष आहे. त्याला महान प्रशंसनीय विचार समर्पित केले पाहिजेत. ॥९॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal