Loading...
ऋग्वेद मण्डल - 10 के सूक्त 117 के मन्त्र
1 2 3 4 5 6 7 8 9
मण्डल के आधार पर मन्त्र चुनें
अष्टक के आधार पर मन्त्र चुनें
  • ऋग्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • ऋग्वेद - मण्डल 10/ सूक्त 117/ मन्त्र 7
    ऋषिः - भिक्षुः देवता - धनान्नदानप्रशंसा छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप् स्वरः - धैवतः

    कृ॒षन्नित्फाल॒ आशि॑तं कृणोति॒ यन्नध्वा॑न॒मप॑ वृङ्क्ते च॒रित्रै॑: । वद॑न्ब्र॒ह्माव॑दतो॒ वनी॑यान्पृ॒णन्ना॒पिरपृ॑णन्तम॒भि ष्या॑त् ॥

    स्वर सहित पद पाठ

    कृ॒षन् । इत् । फालः॑ । आशि॑तम् । कृ॒णो॒ति॒ । यन् । अध्वा॑नम् । अप॑ । वृ॒ङ्क्ते॒ । च॒रित्रैः॑ । वद॑न् । ब्र॒ह्मा । अव॑दतः । वनी॑यान् । पृ॒णन् । आ॒पिः । अपृ॑णन्तम् । अ॒भि । स्या॒त् ॥


    स्वर रहित मन्त्र

    कृषन्नित्फाल आशितं कृणोति यन्नध्वानमप वृङ्क्ते चरित्रै: । वदन्ब्रह्मावदतो वनीयान्पृणन्नापिरपृणन्तमभि ष्यात् ॥

    स्वर रहित पद पाठ

    कृषन् । इत् । फालः । आशितम् । कृणोति । यन् । अध्वानम् । अप । वृङ्क्ते । चरित्रैः । वदन् । ब्रह्मा । अवदतः । वनीयान् । पृणन् । आपिः । अपृणन्तम् । अभि । स्यात् ॥ १०.११७.७

    ऋग्वेद - मण्डल » 10; सूक्त » 117; मन्त्र » 7
    अष्टक » 8; अध्याय » 6; वर्ग » 23; मन्त्र » 2
    Acknowledgment

    हिन्दी (4)

    पदार्थ

    (कृषन्-इत्) खेती करता हुआ-खेत जोतता हुआ ही (फालः) फालवान्-हलवाला किसान (आशितं कृणोति) अपने को अन्नभोक्ता बनाता है (चरित्रैः-यन्) चलने के साधनों से चलता हुआ (अध्वानम्) मार्ग को (अपवृङ्क्ते) पार करता है-तै करता है, न कि बैठा हुआ (ब्रह्मा वदन्) ब्राह्मण प्रवचन करता हुआ (अवदतः) न बोलनेवाले-न प्रवचन करनेवाले से (वनीयान्) अधिक सम्भजनीय है, सत्सङ्ग करने योग्य है (आपिः) समीपवर्ती सम्बन्धी जन (पृणन्) अन्नादि से तृप्त करता हुआ (अपृणन्तम्) न तृप्त करते हुए न देते हुए को (अभिष्यात्) अभिभव करता है, नीचे कर देता है ॥७॥

    भावार्थ

    हल आदि साधन रखनेवाला किसान खेत जोतता हुआ खेती करता हुआ अपने को अन्न का भोक्ता बनाता है। हलादि साधन होते हुए खेती न करता हुआ किसान अपने को अन्नवान् नहीं बनाता है, चलने के साधन रखता हुआ-उनसे मार्ग को तै करता है-पार करता है न कि चलने के साधन होते हुए न चलते हुए पार करता है, विद्वान् प्रवचन करता हुआ न प्रवचन करनेवाले से श्रेष्ठ और सत्सङ्ग करने योग्य है, इसी प्रकार सम्बन्धी समीपी-जन अपने अन्नादि से तृप्त करता हुआ, न तृप्त करनेवाले के ऊपर हो जाता है-सम्मान का पात्र बन जाता है-अर्थात् अन्न धनादि होते हुए उससे दूसरों को तृप्त करना चाहिये ॥७॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    अदान-नदान

    पदार्थ

    [१] (कृषन् इत्) = भूमि को जोतता हुआ ही (फालः) = फल का हल का अग्रभाग (आशितम्) = [आ अशितं] समन्तात् भोजन को (कृणोति) = करता है। अलमारी में पड़े हुए फाल से यह 'कृषन् फाल' सदा उत्कृष्ट है। [२] (यन्) = गति करता हुआ पुरुष (चरित्रैः) = कदमों से (अध्वानम्) = मार्ग को (अपवृङ्क्ते) = [finish] समाप्त कर लेता है, रास्ते को काट लेता है, तप कर लेता है। इसीलिए बैठे हुए या लेटे हुए पुरुष से यह चलनेवाला पुरुष श्रेष्ठ है । [३] (वदन्) = ज्ञानोपदेश देता हुआ ब्रह्मा-ज्ञानी (अवदतः) = ज्ञानोपदेश न देनेवाले से (वनीयान्) = अधिक सम्भजनीय, उपासनीय है । [४] ठीक इसी प्रकार (पृणन् आपिः) = सदा देता हुआ मित्र (अपृणन्तम्) = न देते हुए को (अभिष्यात्) = अभिभूत कर लेता है । अर्थात् देनेवाला, न देनेवाले से अच्छा ही है ।

    भावार्थ

    भावार्थ-न देने से देना सदा अच्छा है। दान प्रेम को स्थिर करनेवाला है ।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    फाली और पैरों के दृष्टान्त से सत्कार्य करने वालों की प्रशंसा। ज्ञानादि का दाता अदाता से कहीं अच्छा है।

    भावार्थ

    (कृषन् फालः इत् आशितं कृणोति) जो फाली भूमि में गहरा खनती है वही खाने योग्य अन्न उत्पन्न करती है, और (अध्वानं यन्) जो मार्ग पर गमन करता है वह (चरित्रैः) अपने पैरों से ही (अप वृङ्क्ते) बहुत दूर तक चला जाता है, वह संकट से छूट जाता या लक्ष्यतक पहुंचता है। (वदन्) उपदेश देता हुआ ही (ब्रह्मा) वेदज्ञ ब्राह्मण (अवदतः) न उपदेश करने वाले से (वनीयान्) अधिक सेवा करने योग्य है। (पृणन् आपिः) इच्छा पूर्ति करने वाला बन्धु, दाता पुरुष ही, (अपृणन्तम्) न देने वाले से (अभि स्यात्) कहीं बढ़ कर हो जाता है।

    टिप्पणी

    missing

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    ऋषिर्भिक्षुः॥ इन्द्रो देवता—घनान्नदान प्रशंसा॥ छन्दः—१ निचृज्जगती—२ पादनिचृज्जगती। ३, ७, ९ निचृत् त्रिष्टुप्। ४, ६ त्रिष्टुप्। ५ विराट् त्रिष्टुप्। ८ भुरिक् त्रिष्टुप्। नवर्चं सूक्तम्॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    मन्त्रार्थ

    (कृषन्-इत् फाल: आशितं कृणोति) खेत जोतता हुआ फाल-फालयुक्त हल किसान को अन्न भोक्ता करता है या फालवान् किसान कृषि करता हुआ अपने को अन्नभोक्ता अन्न खाने में अधिकारी समर्थ बनाता है अपने अन्न को उपजाता है (यन् चरित्रैः अध्वानम्-अपवृक्ते) चलता हुआ मनुष्य चलनक्रमों-कदमों तथा चलने के साधनों से-मार्ग को लांघता है - यात्रा समाप्त करता है- रास्ता तय करता है (वदन् ब्रह्मा-अवदतः-वनीयान्) प्रवचन करता हुआ ब्राह्मण न बोलने वाले से सम्भजनीय है- प्रिय है- सत्करणीय है । एवं (पृणन्-आपिः-अपृणन्तम्-अभिष्यात्) अन्नादि से तृप्त करता हुआ प्राप्त जन-समीपी जन न तृप्त करते हुए न देते हुए पर अभिभूत हो जाता है ॥७॥

    टिप्पणी

    "अर्यमा सप्तहोतॄणां होता' ( तै० २|३|५|६) स्वामिनमीश्वरं मिमते मन्यते जानातीति वा "( उणादि० १।१५९)'

    विशेष

    ऋषिः- भिक्षुः परमात्म सत्सङ्ग का भिक्षु गौणरूप में अन्न का भी भिक्षु परमात्मसत्सङ्गार्थ ही भिक्षु [(अन्न का भिक्षु)] देवता- धनान्नदान प्रशंसा, इन्द्रश्च (धनान्नदान की प्रशंसा और भिक्षाचर्या में अभीष्ट परमात्मा)

    इस भाष्य को एडिट करें

    संस्कृत (1)

    पदार्थः

    (कृषन्-इत् फालः-आशितं-कृणोति) कृषिं कुर्वन् फालवान् हलवान् कृषक आत्मानमन्नभोक्तारं करोति न तु ऋषिमकुर्वन् (यन्-चरित्रैः-अध्वानम्-अपवृङ्क्ते) गच्छन् जनश्च चलनसाधनैर्मार्गमप पारयति न तु खल्वगच्छन् (वदन् ब्रह्मा-अवदतः-वनीयान्) प्रवचनं कुर्वन् ब्राह्मणः न प्रवचनमकुर्वतो सम्भजनीयः सङ्गमनीयः (पृणन्-आपिः-अपृणन्तम्-अभि स्यात्) अन्नादिना तर्पयन् समीपवर्ती सम्बन्धी जनो न तर्पयन्तमभिभवति ॥७॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (1)

    Meaning

    The ploughman ploughing the land produces food for the hungry, the traveller while moving crosses the path to destination, the vocal sage is better than the silent, and the giving friend and brother is better than the non-giving.

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (1)

    भावार्थ

    नांगर इत्यादी साधन बाळगणारा शेतकरी शेत नांगरत शेती करत आपल्याला अन्नाचा भोक्ता बनवितो. नांगर इत्यादी साधन असूनही शेती न करता शेतकरी आपल्याला अन्नवान बनवत नाही. चालण्याचे साधन ठेवत - त्याद्वारे मार्ग ठरवतो - पार करतो. चालण्याचे साधन नसताना न चालता पार करत नाही. विद्वान प्रवचन करत प्रवचन न करणाऱ्यापेक्षा श्रेष्ठ व सत्संग करण्यायोग्य आहे. याच प्रकारे नातेवाईक जवळचे लोक आपल्या अन्न इत्यादीने तृप्त करत, न तृप्त करणाऱ्याच्या वरचढ ठरतो. सन्मानाचे पात्र बनतो अर्थात् अन्न, धन इत्यादी असणाऱ्यांनी दुसऱ्यांना तृप्त केले पाहिजे. ॥७॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top