ऋग्वेद - मण्डल 6/ सूक्त 1/ मन्त्र 11
ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
देवता - अग्निः
छन्दः - निचृत्त्रिष्टुप्
स्वरः - धैवतः
आ यस्त॒तन्थ॒ रोद॑सी॒ वि भा॒सा श्रवो॑भिश्च श्रव॒स्य१॒॑स्तरु॑त्रः। बृ॒हद्भि॒र्वाजैः॒ स्थवि॑रेभिर॒स्मे रे॒वद्भि॑रग्ने वित॒रं वि भा॑हि ॥११॥
स्वर सहित पद पाठआ । यः । त॒तन्थ॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । वि । भा॒सा । श्रवः॑ऽभिः । च॒ । श्र॒व॒स्यः॑ । तरु॑त्रः । बृ॒हत्ऽभिः॑ । वाजैः॑ । स्थवि॑रेभिः । अ॒स्मे इति॑ । रे॒वत्ऽभिः॑ । अ॒ग्ने॒ । वि॒ऽत॒रम् । वि । भा॒हि॒ ॥
स्वर रहित मन्त्र
आ यस्ततन्थ रोदसी वि भासा श्रवोभिश्च श्रवस्य१स्तरुत्रः। बृहद्भिर्वाजैः स्थविरेभिरस्मे रेवद्भिरग्ने वितरं वि भाहि ॥११॥
स्वर रहित पद पाठआ। यः। ततन्थ। रोदसी इति। वि। भासा। श्रवःऽभिः। च। श्रवस्यः। तरुत्रः। बृहत्ऽभिः। वाजैः। स्थविरेभिः। अस्मे इति। रेवत्ऽभिः। अग्ने। विऽतरम्। वि। भाहि ॥११॥
ऋग्वेद - मण्डल » 6; सूक्त » 1; मन्त्र » 11
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 36; मन्त्र » 6
Acknowledgment
अष्टक » 4; अध्याय » 4; वर्ग » 36; मन्त्र » 6
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
विषयः
पुनर्मनुष्याः किं प्राप्नुयुरित्याह ॥
अन्वयः
हे अग्ने विद्वन् ! योऽग्निर्भासा श्रवोभिश्च श्रवस्यस्तरुत्रो बृहद्भिः स्थविरेभिर्वाजै रेवद्भिः सह रोदसी व्या ततन्थाऽस्मे तं वितरं वि भाहि ॥११॥
पदार्थः
(आ) (यः) (ततन्थ) विस्तृणोति (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (वि) (भासा) दीप्त्या (श्रवोभिः) श्रवणाद्यैरन्नादिभिर्वा (च) (श्रवस्यः) श्रोतुमर्हः (तरुत्रः) दुःखात्तारकः (बृहद्भिः) महद्भिः (वाजैः) सङ्ग्रामैः सह वर्त्तमानैः (स्थविरेभिः) स्थूलैः (अस्मै) (रेवद्भिः) बहुधनयुक्तैः (अग्ने) विद्वन् (वितरम्) विविधतया तरन्ति येन तम् (वि) (भाहि) ॥११॥
भावार्थः
यदि विद्वांसः सुविद्ययाऽग्नेः प्रभावं विजानीयुस्तर्हि विस्मयं प्राप्य चकिता जायेरन् ॥११॥
हिन्दी (3)
विषय
फिर मनुष्य किस को प्राप्त होवें, इस विषय को कहते हैं ॥
पदार्थ
हे (अग्ने) विद्वन् ! (यः) जो अग्नि (भासा) प्रकाश से और (श्रवोभिः) श्रवण आदि वा अन्न आदि से (च) भी (श्रवस्यः) सुनने के योग्य और (तरुत्रः) दुःख से पार करनेवाला (बृहद्भिः) बड़े और (स्थविरेभिः) स्थूल अर्थात् भारी (वाजैः) संग्रामों के सहित वर्त्तमान (रेवद्भिः) बहुत धनों से युक्त जनों के साथ (रोदसी) द्यावापृथिवी को (वि, आ, ततन्थ) विशेष कर सब प्रकार विस्तार करता है तथा (अस्मे) हम लोगों के लिये उस (वितरम्) वितर अर्थात् विविध प्रकार से तरते हैं जिससे उसको (वि, भाहि) उत्तम प्रकार प्रकाशित कीजिये ॥११॥
भावार्थ
जो विद्वान् जन उत्तम विद्या से अग्नि के प्रभाव को जानें तो विस्मय को प्राप्त होकर चकित होवें ॥११॥
विषय
ईश्वर से ज्ञानों की प्रार्थना । राजा, विद्वान् 'अग्नि' है ।
भावार्थ
( यः ) जो प्रभु ( रोदसी) आकाशस्थ समस्त पिण्डों और इस पृथिवी को ( भासा ) अपने प्रकाश से (आ वि ततन्थ ) सब ओर विविध प्रकारों से व्याप रहा है और उनको विविध २ प्रकार का बनाता है जो ( श्रवोभिः ) गुरुजनों द्वारा श्रवण करने योग्य ज्ञानमय वेदवचनों द्वारा ( श्रवस्यः ) श्रवण करने योग्य है, जो ( बृहद्भिः वाजैः ) बड़े ज्ञानों, बलों और ऐश्वर्यों से ( तरुत्रः ) संसार के संकटों से पार उतारने वाला है वह ( स्थविरेभिः ) ज्ञान और अनुभव में वृद्ध पुरुषों और ( रेवद्भिः ) ऐश्वर्यवान् पुरुषों द्वारा हे ( अग्ने ) प्रकाशस्वरूप ! ( अस्मे ) हमारे लिये (वि तरं) विशेष रूप से ( वि भाहि ) प्रकाशित हो । और (वितरं वि भाहि ) हमें विशेष रूप से पार होने का उत्तम उपाय प्रकाशित कर । (२) राजा अपने विशेष तेज से राजा प्रजावर्ग दोनों को या सेनापति रूप दुष्टनाशक की सेनाओं को विशेष रूप से फैलाता है, कीर्त्ति से प्रसिद्ध शत्रुहिंसक, बहुत से अन्नों वा बलवान् बूढ़ों और लखपतियों से हमें चमकाता है वही अग्निवत् मुख्य पद पाने योग्य हैं ।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
भरद्वाजो बार्हस्पत्य ऋषिः ।। अग्निर्देवता ।। छन्दः – १, ७, १३ भुरिक् पंक्तिः । २ स्वराट् पंक्तिः । ५ पंक्ति: । ३, ४, ६, ११, १२ निचृत्त्रिष्टुप्। ८, १० त्रिष्टुप् । ९ विराट् त्रिष्टुप् ।। इति त्रयोदशर्चं मनोतासूक्तम् ।।
विषय
'बृहत्, स्थविर, रेवत्' वाज
पदार्थ
[१] हे (अग्ने) = अग्रेणी प्रभो ! (यः) = जो आप हैं वे (रोदसी) = द्यावापृथिवी को, मस्तिष्क व शरीर को (विभासा) = विशिष्ट दीप्ति से (आततन्थ) = विस्तृत करते हैं। आप हमारे मस्तिष्क ज्ञान ज्योति से तथा शरीर को तेजस्विता की दीप्ति से दीप्त करते हैं। (च) = और आप (श्रवोभिः) = ज्ञानों से (श्रवस्यः) = उत्तम ज्ञानवाले हैं। आपका निर्भ्रान्त ज्ञान हजारों सूर्यों की दीप्ति से भी अधिक दीप्तिवाला है। इन ज्ञानों के द्वारा आप (तरुत्रः) = भवसागर से तरानेवाले हैं। [२] हे अग्ने! आप (अस्मे) = हमारे लिये (वाजैः) = शक्तियों से (वितरम्) [विशिष्टतरं] खूब ही (विभाहि) = दीप्त होइये। उन शक्तियों से हमें दीप्त जीवनवाला करिये जो (बृहद्भिः) = [महद्भिः] हमारे जीवन को महत्त्वपूर्ण बनानेवाली हों। (स्थविरेभिः) = खूब बढ़ी हुई हों [स्थूलैः] तथा (रेवद्भिः) = प्रशस्त धनोंवाली हों ।
भावार्थ
भावार्थ- प्रभु हमारे मस्तिष्क को ज्ञानदीप्त बनाते हैं तो शरीर को तेजोदीप्त । प्रभु हमें उन शक्तियों को प्राप्त कराते हैं जो हमें महत्त्वपूर्ण बढ़ा हुआ व धन-सम्पन्न बनाती हैं।
मराठी (1)
भावार्थ
जे विद्वान लोक उत्तम विद्येद्वारे अग्नीचा प्रभाव जाणतात ते विस्मयचकित होतात. ॥ ११ ॥
इंग्लिश (2)
Meaning
Agni, refulgent giver of light and power and knowledge, which overspreads heaven and earth with light, also renowned for gifts of sustenance and energy, is the saving power for life. O refulgent power, shine for us more and ever more with abundant and expansive gifts of food and energy and stable forms of wealth and power.
Subject [विषय - स्वामी दयानन्द]
What should men attain is told.
Translation [अन्वय - स्वामी दयानन्द]
O enlightened leader ! enlighten us about that Agni (fire or electricity) which by its splendor and food oblations is worth bearing. It takes men across many diseases and miseries and pervades heaven and earth with great experienced and rich people struggling hard to acquire wealth. Continue to shine upon us with strength abundant, rich and long enduring.
Commentator's Notes [पदार्थ - स्वामी दयानन्द]
N/A
Purport [भावार्थ - स्वामी दयानन्द]
If highly learned persons know the great power or potency of Agni (fire and electricity) with good knowledge of science, they will be astonished or wonderstruck.
Foot Notes
(तरुत्रः) दुःखात्तारकः । तु प्लवन सन्तरणयो: (भ्वा०) = Taking across misery and diseases. (वाजैः ) सङ्ग्रामः सह वर्त्तमानैः । वाज इति बलनाम (NG 2, 9 ) । अत्र बलयुक्त संग्रामग्रहणम् = Existing with battles or struggles.
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal