ऋग्वेद - मण्डल 9/ सूक्त 73/ मन्त्र 9
ऋ॒तस्य॒ तन्तु॒र्वित॑तः प॒वित्र॒ आ जि॒ह्वाया॒ अग्रे॒ वरु॑णस्य मा॒यया॑ । धीरा॑श्चि॒त्तत्स॒मिन॑क्षन्त आश॒तात्रा॑ क॒र्तमव॑ पदा॒त्यप्र॑भुः ॥
स्वर सहित पद पाठऋ॒तस्य॑ । तन्तुः॑ । विऽत॑तः । प॒वित्रे॑ । आ । जि॒ह्वायाः॑ । अग्रे॑ । वरु॑णस्य । मा॒यया॑ । धीराः॑ । चि॒त् । तत् । स॒म्ऽइन॑क्षन्तः । आ॒श॒त॒ । अत्र॑ । क॒र्तम् । अव॑ । प॒दा॒ति॒ । अप्र॑ऽभुः ॥
स्वर रहित मन्त्र
ऋतस्य तन्तुर्विततः पवित्र आ जिह्वाया अग्रे वरुणस्य मायया । धीराश्चित्तत्समिनक्षन्त आशतात्रा कर्तमव पदात्यप्रभुः ॥
स्वर रहित पद पाठऋतस्य । तन्तुः । विऽततः । पवित्रे । आ । जिह्वायाः । अग्रे । वरुणस्य । मायया । धीराः । चित् । तत् । सम्ऽइनक्षन्तः । आशत । अत्र । कर्तम् । अव । पदाति । अप्रऽभुः ॥ ९.७३.९
ऋग्वेद - मण्डल » 9; सूक्त » 73; मन्त्र » 9
अष्टक » 7; अध्याय » 2; वर्ग » 30; मन्त्र » 4
Acknowledgment
अष्टक » 7; अध्याय » 2; वर्ग » 30; मन्त्र » 4
Acknowledgment
भाष्य भाग
संस्कृत (1)
पदार्थः
(अप्रभुः) यो जनः कर्मयोगी नास्ति सः (कर्तम् अव पदाति) कर्ममार्गात् पतति (अत्र) कर्मण्यस्मिन् (धीराश्चित्) कर्मयोगिन एव (तत्) तत्समक्षं (समिनक्षन्तः) सङ्गच्छन्तः (आशत) स्थिरतां यान्ति। (ऋतस्य) सत्यस्य (तन्तुः) विस्तारकः (विततः) विस्तृतः परमेश्वरः (वरुणस्य मायया) सम्पूर्णजनवशकारिण्या स्वशक्त्या सह (पवित्रे) तस्य पवित्रेऽन्तःकरणे तथा (जिह्वाया अग्रे) जिह्वाग्रभागे (आ) आवसति। उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः ॥९॥ इति त्रिसप्ततितमं सूक्तं त्रिंशो वर्गश्च समाप्तः ॥
हिन्दी (3)
पदार्थ
(अप्रभुः) जो पुरुष कर्मयोगी नहीं है, वह (कर्तम् अव पदाति) कर्मरूप मार्ग से गिर जाता है। (अत्र) इस कर्म में (धीराश्चित्) कर्मयोगी पुरुष ही (तत्) उसके समक्ष (समिनक्षन्तः) गतिशील होकर (आशत) स्थिर होते हैं। (ऋतस्य) सच्चाई का (तन्तुः) विस्तार करनेवाला (विततः) जो विस्तृत है, वह परमात्मा (वरुणस्य मायया) सबको वशीभूत रखनेवाली अपनी शक्ति के साथ (पवित्रे) उसके पवित्र अन्तःकरण में और (जिह्वाया अग्रे) जिह्वा के अग्रभाग में (आ) निवास करता है ॥९॥
भावार्थ
जो कर्मयोगी और उद्योगी पुरुष है, उन्हीं के अन्तःकरण में परमात्मा निवास करता है ॥९॥ यह ७३ वाँ सूक्त और ३० वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥
विषय
न्यायी की वाणी पर आश्रित यज्ञ। अजितेन्द्रिय का अधःपतन।
भावार्थ
(वरुणस्य) सर्वश्रेष्ठ प्रभु, शासक की (जिह्वायाः) वाणी या जिह्वा के (पवित्रे) परम पवित्र (अग्रे) अग्रभाग पर (ऋतस्य तन्तुः विततः) ऋत, सत्यज्ञान, न्याय, धर्म का तन्तु, सूत्र, यज्ञ, विस्तृत रहता है। (धीराः चित्) अति पूज्य, बुद्धिमान् पुरुष (मायया) बुद्धि के बल से (तत् सम् इनक्षन्तः) उसको प्राप्त करते और (आशत) सम्यक् उपयोग करते हैं। (अत्र) इस लोक में (अप्रभुः) जो शासक वा असमर्थ अजितेन्द्रिय है। वह (कर्त्तम् अवपदाति) गढ़े में गिरता है। इति त्रिंशो वर्गः॥
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
पवित्र ऋषिः। पवमानः सोमो देवता ॥ छन्दः– १ जगती। २-७ निचृज्जगती। ८, ९ विराड् जगती ॥
विषय
कर्तं अवपदाति अप्रभुः
पदार्थ
[१] प्रभु ऋत के तन्तु हैं, सब लोक-लोकान्तरों को अपने प्रोत करनेवाले हैं 'मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव' । ये (ऋतस्य तन्तुः) = ऋत के सूत्र रूप प्रभु (पवित्रे) = पवित्र हृदय में (विततः) = विस्तृत व व्याप्त होते हैं । पवित्र हृदयवाले पुरुष में प्रभु का निवास होता है। इसकी (जिह्वाया:) = जिह्वा के अग्रे अग्रभाग में भी प्रभु ही आ [ विततः ] सदा विस्तृत होते हैं, अर्थात् यह जिह्वा से भी सदा प्रभु के नाम का उच्चारण करता है। [२] इस वरुणस्य सब बुराइयों का निवारण करनेवाले प्रभु की (मायया) = प्रज्ञा से (धीराः) = ये धीर पुरुष (तत् समिनक्षन्तः) = प्रभु को ही अपने में व्याप्त करते हुए (आशत) = कर्मों में व्याप्त होते हैं। हृदय में प्रभु का स्मरण करते हुए ही कर्मों को करते हैं। इसी कारण ये अपवित्र कर्मों की ओर नहीं झुकते । (अत्रा) = यहाँ (अ-प्रभुः) = हृदय में प्रभु को न आसीन करनेवाला व्यक्ति (कर्तं अवपदाति) = गड्ढे में नीचे की ओर जाता है। विषय- वासनाओं में फँसकर यह जीवन को विनष्ट कर लेता है।
भावार्थ
भावार्थ- हृदयों में प्रभु स्मरण हो, वाणी में प्रभु का नाम । इस प्रकार हमारे कर्म पवित्र होंगे। प्रभु को भूल जाने पर गड्ढे में गिरेंगे ही। प्रभु स्मरण करनेवाला उन्नति के लिये दढ़ निश्चयी पुरुष 'कक्षीवान्' है। यह कहता है कि-
इंग्लिश (1)
Meaning
The web of Truth and Law is vast and universal. It extends enshrined in the pure at heart and speaks at the tip of the tongue by virtue of the wondrous power of Varuna, lord of love and justice, choice and discrimination. The brave, settled at heart and mind, receive it and follow it to self-fulfilment. The sceptics, dissenting and denying, fall from grace into negation and utter frustration.
मराठी (1)
भावार्थ
जे कर्मयोगी व उद्योगी पुरुष असतात त्यांच्याच अंत:करणात परमात्मा निवास करतो. ॥९॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal