यजुर्वेद - अध्याय 1/ मन्त्र 22
ऋषिः - परमेष्ठी प्रजापतिर्ऋषिः
देवता - प्रथतामितिपर्य्यन्तस्य यज्ञो देवता । अन्त्यस्याग्निवितारौ देवते
छन्दः - भुरिक् त्रिष्टुप्,गायत्री,
स्वरः - षड्जः
170
जन॑यत्यै त्वा॒ संयौ॑मी॒दम॒ग्नेरि॒दम॒ग्नीषोम॑योरि॒षे त्वा॑ घ॒र्मोऽसि वि॒श्वायु॑रु॒रुप्र॑थाऽउ॒रु प्र॑थस्वो॒रु ते॑ य॒ज्ञप॑तिः प्रथताम॒ग्निष्टे॒ त्वचं॒ मा हि॑ꣳसीद् दे॒वस्त्वा॑ सवि॒ता श्र॑पयतु॒ वर्षि॒ष्ठेऽधि॒ नाके॑॥ २२॥
स्वर सहित पद पाठजन॑यत्यै। त्वा॒। सम्। यौ॒मि॒। इ॒दम्। अ॒ग्नेः। इ॒दम्। अ॒ग्नीषोम॑योः। इ॒षे। त्वा॒। घ॒र्मः। अ॒सि॒। वि॒श्वायु॒रिति॑ वि॒श्वऽआ॑युः। उ॒रुप्र॑था॒ इत्यु॒रुऽप्र॑थाः। उ॒रु। प्र॒थ॒स्व॒। उ॒रु। ते॒। य॒ज्ञप॑ति॒रिति॑ य॒ज्ञऽप॑तिः। प्र॒थ॒ता॒म्। अ॒ग्निः। ते॒। त्वच॑म्। मा। हि॒ꣳसी॒त्। दे॒वः। त्वा॒। स॒वि॒ता। श्र॒प॒य॒तु॒। वर्षि॑ष्ठे। अधि॑। नाके॑ ॥२२॥
स्वर रहित मन्त्र
जनयत्यै त्वा संयौमीदमग्नेरिदमग्नीषोमयोरिषे त्वा घर्मासि विश्वायुरुरुप्रथाऽउरु प्रथस्वोरु ते यज्ञपतिः प्रथतामग्निष्टे त्वचम्मा हिँसीद्देवस्त्वा सविता श्रपयतु वर्षिष्ठेधि नाके ॥
स्वर रहित पद पाठ
जनयत्यै। त्वा। सम्। यौमि। इदम्। अग्नेः। इदम्। अग्नीषोमयोः। इषे। त्वा। घर्मः। असि। विश्वायुरिति विश्वऽआयुः। उरुप्रथा इत्युरुऽप्रथाः। उरु। प्रथस्व। उरु। ते। यज्ञपतिरिति यज्ञऽपतिः। प्रथताम्। अग्निः। ते। त्वचम्। मा। हिꣳसीत्। देवः। त्वा। सविता। श्रपयतु। वर्षिष्ठे। अधि। नाके॥२२॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
स यज्ञः कस्मै प्रयोजनाय संपादनीय इत्युपदिश्यते॥
अन्वयः
हे मनुष्या! यथाऽहं जनयत्यै यं यज्ञं संयौमि तथैव स भवद्भिरपि संयूयताम्। अस्माभिर्यदिदं संस्कृतं हविरग्नेर्मध्ये प्रक्षिप्यते, तदिदं विस्तीर्णं भूत्वाऽग्नीषोमयोर्मध्ये स्थित्वेषे भवति। यो विश्वायुरुरुप्रथा घर्मो यज्ञोऽ(स्य) स्ति यथाऽयं मया उरु प्रथ्यते तथैव प्रतिजनं त्वं [त्वा] तमेतमुरु प्रथस्व। एवं कृतवते ते तुभ्यमयं यज्ञपतिरग्निः सविता देवो जगदीश्वरश्चोरु सुखं प्रथताम्। ते तव त्वचं मा हिंसीत् नैव हिनस्ति। स खलु त्वां वर्षिष्ठेऽधिनाके [त्वां तं श्रपयतु] सुखयुक्तं करोतु॥ इत्येकः॥ हे मनुष्य! यथाऽहं मनुष्यो यो विश्वायुरुरुप्रथा घर्मो यज्ञो(स्य)स्ति, त्वा तं जनयत्या इषे संयौमि तत्सिध्यर्थमिदमग्नेर्मध्ये इदमग्नीषोमयोर्मध्ये संस्कृतं हविः संवपामि प्रक्षिपामि तथा त्वमप्येतमुरुप्रथस्व बहु विस्तारय यतोऽयमग्निस्ते तव त्वचं मा हिंसीत् न हिंस्यात्। यथा च देवः सविता वर्षिष्ठेऽधिनाके यं यज्ञं श्रपयेत्। तथा भवानपि त्वा तं संयौतु श्रपयतु। ते तव यज्ञपतिश्च तमुरु प्रथतामिति द्वितीयः॥२२॥
पदार्थः
(जनयत्यै) सर्वसुखोत्पादिकायै राज्यलक्ष्म्यै (त्वा) तं त्रिविधं यज्ञम् (सम्) सम्यक् (यौमि) मिश्रयामि। अग्नौ प्रक्षिप्य वियोजयामि वा (इदम्) संस्कृतं हविः (अग्नेः) अग्नेर्मध्ये (इदम्) यद्धुतं तत् (अग्नीषोमयोः) अग्निश्च सोमश्च तयोर्मध्ये (इषे) अन्नाद्याय (त्वा) तं वृष्टिशुद्धिहेतुम् (घर्मः) यज्ञः। घर्म इति यज्ञनामसु पठितम्। (निघं॰३।१७) (असि) भवति। अत्र व्यत्ययः (विश्वायुः) विश्वं पूर्णमायुर्यस्मात् सः (उरुप्रथाः) बहु प्रथः सुखस्य विस्तारो यस्मात् सः। उर्विति बहुनामसु पठितम्। (निघं॰३।१) (उरु प्रथस्व) बहु विस्तारय (उरु) बहु (ते) तुभ्यम् (यज्ञपतिः) यज्ञस्य स्वामी पालकः (प्रथताम्) विस्तारयतु (अग्निः) भौतिको यज्ञसम्बन्धी शरीरस्थो वा (ते) तव तस्य वा। युष्मत्तत्ततक्षुष्वन्तः पादम्। (अष्टा॰८।३।१०३) अनेन मूर्द्धन्यादेशः (त्वचम्) कञ्चिदपि शरीरायवं सुखहेतुम् (मा) निषेधार्थे (हिंसीत्) हिनस्तु। अत्र लोडर्थे लुङ् (देवः) सर्वप्रकाशकः परमेश्वरः सूर्य्यलोको वा (त्वा) त्वां तं वा (सविता) अन्तःप्रेरको वृष्टिहेतुर्वा (श्रपयतु) श्रपयति पाचयति। अत्र लडर्थे लोट् (वर्षिष्ठे) अतिशयेन वृद्धो वर्षिष्ठस्तस्मिन् विशाले सुखस्वरूपे (अधि) अधीत्युपरिभावमैश्वर्य्यं वा प्राह। (निरु॰१।३) (नाके) अकं दुःखं न विद्यते यस्मिन्नसौ नाकस्तस्मिन्॥ अयं मन्त्रः (शत॰१।१।२।३-१४) व्याख्यातः॥२२॥
भावार्थः
अत्र लुप्तोपमालङ्कारो वेद्यः। मनुष्यैरेवंभूतो यज्ञः सदैव कार्य्यः, यः पूर्णां श्रियं सकलमायुरन्नादिपदार्थान् रोगनाशं सर्वाणि सुखानि च प्रथयति। स केनापि कदाचिन्नैव त्याज्यः। कुतः? नैवैतेन वायुवृष्टिजलौषधिशुद्धिकारकेण विना कस्यापि प्राणिनः सम्यक् सुखानि सिध्यन्तीत्यतः। एवं स जगदीश्वरः सर्वान् प्रत्याज्ञापयति॥२२॥
विषयः
स यज्ञः कस्मै प्रयोजनाय संपादनीय इत्युपदिश्यते॥
सपदार्थान्वयः
हे मनुष्याः! यथाऽहं जनयत्यै सर्वसुखोत्पादिकायै राज्यलक्ष्म्यै यं [त्वा]=त्रिविधं (यज्ञं)। यज्ञं सम्+यौमि सम्यङ् मिश्रयामि तथैव स भवद्भिरपि संयूयताम्। अस्माभिर्यदिदम्=संस्कृतं हविः [अग्नेः]=अग्नेर्मध्ये प्रक्षिप्यते तद् इदं यद्धुतं तद् विस्तीर्णं भूत्वा अग्नीषोमयो अग्निश्च सोमश्च तयो (र्मध्ये) मध्ये स्थित्वा इषे अन्नाद्याय भवति।
यो विश्वायुः विश्वं=पूर्णमायुर्यस्मात् स उरुप्रथाः बहुः प्रथः=सुखस्य विस्तारो यस्मात् स घर्मः= यज्ञोऽस्ति, यथाऽयं मया उरु बहु प्रथ्यते तथैव प्रतिजनं त्वं तमेतमुरु बहु प्रथस्व विस्तारय।
एवं कृतवते ते=तुभ्यमयं यज्ञपतिः यज्ञस्य स्वामी=पालको अग्निः भौतिको यज्ञसम्बन्धी शरीरस्थ वा सविता अन्तप्रेरको देवः जगदीश्वरः सर्वप्रकाशक: परमेश्वरः च उरु बहु सुखं प्रथतां विस्तारयतु।
ते तव तस्य वा त्वचं कञ्चिदपि शरीराऽवयवं सुखहेतुं मा हिंसीत्=नैव हिनस्ति हिनस्तु।
स खलु त्वा=त्वां वर्षिष्ठे अतिशयेन वृद्धो=वर्षिष्ठस्तस्मिन् विशाले सुखस्वरूपे अधि नाके अकं=दुःखं न विद्यते यस्मिन्नसौ नाकस्तस्मिन् [श्रपयतु] सुखयुक्तं करोतु॥ [इत्येकः]॥
द्वितीयमन्वयमाह--हे मनुष्य ! यथाऽहं मनुष्यो यो विश्वायुः विश्वं पूर्णमायुर्यस्मात्सः, उरुप्रथाः बहुः प्रथ:=सुखस्य विस्तार यस्मात्सः, घर्मः=यज्ञोऽसि=अस्ति भवति, त्वा=तं तं त्रिविधं यज्ञं जनयत्यै सर्वसुखोत्पादिकायै राज्यलक्ष्म्यै इषे अन्नाद्याय सम्+यौमि सम्यगग्नौ प्रक्षिप्य वियोनजयामि, तत्सिध्यर्थमिदं संस्कृतं हविः अग्नेर्मध्ये इदं यद्धुतं तद् अग्नीषोमयोः अग्निश्च सोमश्च तयोः मध्ये संस्कृतं हविः संवपामि=प्रक्षिपामि तथा त्वमप्येतमुरु प्रथस्व=बहु विस्तारय। यतोऽयमग्निः भौतिको यज्ञसम्बन्धी शरीरस्थो वा ते=तव तस्य वा त्वचं कञ्चिदपि शरीराऽवयवं सुखहेतुं मा हिंसीत्=न हिंस्यात् हिनस्तु।
यथा च देवः सूर्यलोकः सविता वृष्टिहेतुः वर्षिष्ठे अतिशयेन वृद्धो वर्षिष्ठस्तस्मिन् विशाले सुखस्वरूपे अधि नाके अकं=दुःखं न विद्यते यस्मिन्नसौ नाकस्तस्मिन् यं यज्ञं [श्रपयतु]=श्रपयेत् श्रपयति=पाचयति तथा भवानपि त्वा=तं तं वृष्टिशुद्धिहेतुं सम्+यौतु=श्रपयतु सम्यगग्नौ प्रक्षिप्य वियोजयतु।
ते=तव तुभ्यं यज्ञपतिः यज्ञस्य स्वामी=पालक: च तमुरु बहु प्रथतां विस्तारयतु॥ इति द्वितीयः॥१। २२॥
पदार्थः
(जनयत्यै) सर्वसुखोत्पादिकार् राज्यलक्ष्म्यै (त्वा) तं त्रिविधं यज्ञम् (सम्) सम्यक् (यौमि) मिश्रयामि। अग्नौ प्रक्षिप्य वियोजयामि वा (इदम्) संस्कृतं हविः (अग्नेः) अग्नेर्मध्ये (इदम्) यद्धुतं तत् (अग्नीषोमयोः) अग्निश्च सोमश्च तयोर्मध्ये (इषे) अन्नाद्याय (त्वा) तं वृष्टिशुद्धिहेतुम् (घर्मः) यज्ञः। घर्म इति यज्ञनामसु पठितम्॥ निघं० ३। १७॥ (असि) भवति। अत्र व्यत्ययः (विश्वायुः) विश्वं पूर्णमायुर्यस्मात् सः (उरुप्रथाः) बहुः प्रथः=सुखस्य विस्तारो यस्मात् सः। उर्विति बहुनामसु पठितम्॥ निघं०॥ ३। १॥ (उरु प्रथस्व) बहु विस्तारय (उरु) बहु (ते) तुभ्यम् (यज्ञपतिः) यज्ञस्य स्वामी पालकः (प्रथताम्) विस्तारयतु (अग्निः) भौतिको यज्ञ-सम्बन्धी शरीरस्थो वा (ते) तव तस्य वा। युष्मत्तत्ततक्षुष्- वन्तः पादम्॥ अ० ८। ३। १०३॥ अनेन मूर्द्धन्यादेशः (त्वचम्) कञ्चिदपि शरीरावयवं सुखहेतुम् (मा) निषेधार्थे (हिंसीत्) हिनस्तु। अत्र लोडर्थे लुङ् (देवः) सर्वप्रकाशकः परमेश्वरः सूर्यलोको वा (त्वा)
त्वां तं वा (सविता) अन्तःप्रेरको वृष्टिहेतुर्वा (श्रपयतु) श्रपयति=पाचयति। अत्र लडर्थे लोट् (वर्षिष्ठे) अतिशयेन वृद्धो=वर्षिष्ठस्तस्मिन् विशाले सुखस्वरूपे (अधि) अधीत्युपरिभावमैश्वर्य्यं वा प्राह॥ निरु० १॥ ३॥ (नाके) अकं=दुःखं न विद्यते यस्मिन्नसौ नाकस्तस्मिन्॥ अयं मंत्रः श० १। १। २। ३-१४ व्याख्यातः॥ २२॥
भावार्थः
[ अहं जनयत्यै--यज्ञं संयौमि, इषे भवति,—विश्वायुरुरुप्रथा घर्मः=यज्ञोऽस्ति]
अत्र लुप्तोपमालङ्कारो वेद्यः। मनुष्यैरेवं भूतो यज्ञः सदैव कार्य:--यः पूर्णां श्रियं, सकलमायुः, अन्नादिपदार्थान्, रोगनाशं, सर्वाणि सुखानि च प्रथयति, स केनापि कदाचिन्नैव त्याज्यः।
[ स खलु त्वा=त्वां वर्षिष्ठेऽधिनाके सुखयुक्तं करोतु]
कुतः?-- नैवैतेन वायुवृष्टिजलौषधिशुद्धिकारकेण विना कस्यापि प्राणिनः सम्यक् सुखानि सिध्य- न्तीत्यतः।
[ जगदीश्वराज्ञामाह--]
एवं स जगदीश्वरः सर्वान् प्रत्याज्ञापयति॥१। २२॥
भावार्थ पदार्थः
जनयत्यै=पूर्णश्रियै।
विशेषः
परमेष्ठी प्रजापतिः। प्रथतामितिपर्यन्तस्य यज्ञो=देवता। भुरिक त्रिष्टुप् छन्दः। धैवतः स्वरः। अन्त्यस्या अग्निसवितारौ (भौतिकोऽग्निः, जगदीश्वरश्च) देवते गायत्री छन्दः। षड्ज स्वरः॥
हिन्दी (4)
विषय
उक्त यज्ञ किस प्रयोजन के लिये करना चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मन्त्र में कहा है॥
पदार्थ
हे मनुष्यो! जैसे मैं (जनयत्यै) सर्व सुख उत्पन्न करने वाली राज्यलक्ष्मी के लिये (त्वा) उस यज्ञ को (संयौमि) अग्नि के बीच में पदार्थों को छोड़कर युक्त करता हूं, वैसे ही तुम लोगों को भी अग्नि के संयोग से सिद्ध करना चाहिये। जो हम लोगों का (इदम्) यह संस्कार किया हुआ हवि (अग्नेः) अग्नि के बीच में छोड़ा जाता है, (इदम्) वह विस्तार को प्राप्त होकर (अग्नीषोमयोः) अग्नि और सोम के बीच पहुंच कर (इषे) अन्न आदि पदार्थों के उत्पन्न करने के लिये होता है और जो (विश्वायुः) पूर्ण आयु और (उरुप्रथाः) बहुत सुख का देने वाला (घर्मः) यज्ञ (असि) है, उसका जैसे मैं अनेक प्रकार विस्तार करता हूं, वैसे (त्वा) उसको हे पुरुषो! तुम भी (उरु प्रथस्व) विस्तृत करो। इस प्रकार विस्तार करने वाले (ते) तुम्हारे लिये (यज्ञपतिः) यज्ञ का स्वामी (अग्निः) यज्ञ सम्बन्धी अग्नि (सविता) अन्तर्यामी (देवः) जगदीश्वर (उरु प्रथताम्) अनेक प्रकार सुख को बढ़ावे [(ते त्वचं) तुम्हारे शरीर को] (मा हिंसीत्) कभी नष्ट न करे तथा वह परमेश्वर (वर्षिष्ठे) अतिशय करके वृद्धि को प्राप्त हुआ (अधिनाके) जो अत्युत्तम सुख है, उसमें (त्वा) तुम को (श्रपयतु) सुख से युक्त करे॥ यह इस मन्त्र का प्रथम अर्थ हुआ॥ अब दूसरा कहते हैं॥ हे मनुष्यो! जैसे मैं जो (विश्वायुः) पूर्ण आयु तथा (उरुप्रथाः) बहुत सुख का देने वाला (घर्मः) यज्ञ (असि) है, (त्वा) उस यज्ञ को (जनयत्यै) राज्यलक्ष्मी तथा (इषे) अन्न आदि पदार्थों के उत्पन्न करने के लिये (संयौमि) संयुक्त करता हूं तथा उसकी सिद्धि के लिये (इदम्) यह (अग्नेः) अग्नि के बीच में और (इदम्) यह (अग्नीषोमयोः) अग्नि और सोम के बीच में संस्कार किया हुआ हवि [संवपामि] छोड़ता हूं, वैसे तुम भी उस यज्ञ को (उरु प्रथस्व) विस्तार को प्राप्त करो, जिस कारण यह (अग्निः) भौतिक अग्नि (ते) तुम्हारे (त्वचम्) शरीर को (मा हिंसीत्) रोगों से नष्ट न करे और जैसे (देवः) जगदीश्वर (सविता) अन्तर्यामी (वर्षिष्ठे) अतिशय करके वृद्धि को प्राप्त हुआ, जो (अधिनाके) अत्युत्तम सुख है, उस में (त्वा) उस यज्ञ को अग्नि के बीच में परिपक्व करता है, वैसे तुम भी उस यज्ञ को (श्रपयतु) परिपक्व करो और (ते) तुम्हारे (यज्ञपतिः) यज्ञ का स्वामी भी उस यज्ञ को (उरु प्रथताम्) विस्तारयुक्त करे॥ २२॥
भावार्थ
इस मन्त्र में लुप्तोपमालङ्कार जानना चाहिये। मनुष्यों को इस प्रकार का यज्ञ करना चाहिये कि जिससे पूर्ण लक्ष्मी, सकल आयु, अन्न आदि पदार्थ, रोगनाश और सब सुखों का विस्तार हो, उसको कभी नहीं छोड़ना चाहिए, क्योंकि उसके बिना वायु और वृष्टि जल तथा ओषधियों की शुद्धि नहीं हो सकती और शुद्धि के बिना किसी प्राणी को अच्छी प्रकार सुख नहीं हो सकता, इसलिए ईश्वर ने उक्त यज्ञ करने की आज्ञा सब मनुष्यों को दी है॥२२॥
विषय
उक्त यज्ञ किस प्रयोजन के लिए करना चाहिए, इस विषय का उपदेश किया है ।।
भाषार्थ
हे मनुष्यो! जैसे मैं (जनयत्यै) सब सुखों की उत्पादक राजलक्ष्मी के लिए जिस [त्वा] तीन प्रकार के यज्ञ का (संयौमि) अनुष्ठान करता हूँ वैसे उसका आप लोग भी अनुष्ठान करें। हम लोग जिस (इदम्) शुद्ध हवि को (अग्नेः) अग्नि में डालते हैं वह (इदम्) होम की हुई हवि फैल कर (अग्नीषोमयोः) सूर्य और चन्द्र के मध्य में स्थित होकर (इषे) अन्नादि का हेतु बनती है।
जो (विश्वायुः) पूर्ण आयु का हेतु तथा (उरुप्रथाः) बहुत सुखका विस्तार करने वाला (घर्मः) यज्ञ है, उसे जैसे मैं (उरु) बहुत विस्तृत करता हूँ, वैसे जन-जन में तू उसका (उरु) अत्यन्त (प्रथस्व) विस्तार कर।
ऐसा करने वाले (ते) आपके लिए यह (यज्ञपतिः) यज्ञ का पालक (अग्निः) भौतिक यज्ञसम्बन्धी अथवा शरीरस्थ अग्नि तथा (सविता) अन्तरात्मा में प्रेरणा करने वाला (देवः) सर्व प्रकाशक परमेश्वर (उरु) बहुत सुख का (प्रथताम्) विस्तार करे।
(ते) तेरे (त्वचम्) सुखदायक शरीर के किसी भी अवयव को (मा हिंसीत्) कष्ट न देवे।
वह यज्ञ निश्चय ही (त्वा) तुझे (वर्षिष्ठे) अत्यन्त विशाल सुखस्वरूप (अधि-नाके) दुःखरहित स्वर्ग में सुखयुक्त करे [यह मन्त्रका पहला अन्वय है]॥
दूसरा अन्वय--हे मनुष्य! जैसे मैं--जो (विश्वायुः) पूर्ण आयु का हेतु तथा (उरुप्रथाः) बहुत सुख का विस्तार करने वाला (घर्मः) यज्ञ (असि) है (त्वा) उस तीन प्रकार के यज्ञ का (जनयत्यै) सब सुखों की उत्पादक राजलक्ष्मी के लिए तथा (इषे) अन्नादि के लिए (संयोमि) अनुष्ठान करता हूँ, उसकी सिद्धि के लिए (इदम्) इस शुद्ध हवि को अग्नि में तथा (इदम्) जो होम किया है उसे (अग्नीषोमयोः) सूर्य और चन्द्र में (संवपामि) पहुँचाता हूँ वैसे तू भी इसका (उरु) बहुत (प्रथस्व) विस्तार कर। जिससे
यह (अग्निः) भौतिक यज्ञसम्बन्धी तथा शरीरस्थ अग्नि (ते) तेरे (त्वचम्) सुखदायक किसी भी शरीर के अवयव का (मा हिंसीत्) कष्ट न पहुँचाये।
और--जैसे (सविता) वर्षा का हेतु (देवः) सूर्यलोक (वर्षिष्ठे) अत्यन्त विशाल सुखस्वरूप (अधिनाके) दुःखरहित स्वर्ग में जिस यज्ञ को (श्रपयतु) परिपक्व करे, वैसे आप भी (त्वा) उस वर्षा के हेतु यज्ञ को (संयौतु) सिद्ध करो।
(ते) तेरे लिए (यज्ञपतिः) यज्ञ का स्वामी भी उसे (उरु) अत्यन्त (प्रथताम्) विस्तृत करे॥ [यह मन्त्र का दूसरा अन्वय है]॥१।२२॥
भावार्थ
इस मन्त्र में लुप्तोपमा अलंकार समझें॥ मनुष्यों को इस प्रकार का यज्ञ सदा करना चाहिये। जो पूर्ण लक्ष्मी, पूर्ण आयु, अन्नादि पदार्थ, और सब सुखों का विस्तार करता है, वह यज्ञ किसी को कभी भी नहीं छोड़ना चाहिये।
क्योंकि--इस वायु, वर्षा-जल और औषधियों के शोधक यज्ञ के बिना किसी प्राणी को उत्तम सुख प्राप्त नहीं हो सकते।
इस प्रकार जगदीश्वर यज्ञानुष्ठान की सब मनुष्यों को आज्ञा देता है॥१।२२॥
भाष्यसार
१. यज्ञ का प्रयोजन--सब सुखों की उत्पादक राज्यलक्ष्मी की प्राप्ति होती है। यज्ञ में दी हुई हवि सूर्य और चन्द्र में स्थित होकर अन्नादि उत्पत्ति का हेतु बनती है। यह यज्ञ पूर्ण आयु का देने वाला तथा सुख का विस्तारक है। यज्ञ से परम सुख मोक्ष की प्राप्ति होती है।
२. ईश्वर--अन्तरात्मा में प्रेरणाकरने वाला होने से ईश्वर का नाम ‘सविता’तथा सबका प्रकाशक होने से ‘देव’ है।
३. अग्नि के भेद-- भौतिक, यज्ञसम्बन्धी अग्नि। शरीरस्थ अग्नि।
विषय
वर्षिष्ठ अधिनाक में सर्वोत्तम स्वर्ग में
पदार्थ
हम अपने गृहस्थ को स्वर्ग कैसे बना सकते हैं ? इस प्रश्न का उत्तर प्रस्तुत मन्त्र में देखिए—पत्नी पति से कहती है— १. ( त्वा जनयत्यै संयौमि ) = एक उत्तम सन्तान को जन्म देने के लिए मैं आपके साथ मेल करती हूँ, ‘जनयती’ बनने के लिए। वस्तुतः गृहस्थ में प्रवेश का मुख्य प्रयोजन उत्तम सन्तान का निर्माण है। पति-पत्नी परस्पर विलास के लिए एकत्र नहीं होते।
२. इस मेल का परिणाम जो [ अपत्यम् ] सन्तान है ( इदम् ) = यह ( अग्नेः ) = अग्नि नामक प्रभु का ही है, वह हमारा नहीं है। पति-पत्नी को इस पवित्र भावना से चलना और सन्तान को प्रभु का ही समझना चाहिए।
३. ( इदम् ) = यह सन्तान ( अग्नीषोमयोः ) = अग्नि और सोमतत्त्व का है। इसमें ‘अग्नि’ तत्त्व भी है और ‘सोम’ तत्त्व भी। पिता से इसने अग्नितत्त्व प्राप्त किया है तो माता से सोमतत्त्व। जीवन का रस इन दोनों तत्त्वों के मेल पर ही निर्भर है।
४. ( इषे त्वा ) = अन्न-प्राप्ति के लिए मैं आपका ध्यान करती हूँ। अन्न के बिना घर के किसी भी कार्य का चलना सम्भव नहीं है।
५. ( घर्मः असि ) = इस उत्तम अन्न के सेवन से तू प्राणशक्ति को प्राप्त हुआ है [ घर्मः सोमः ], तू शक्ति का पुञ्ज बना है।
६. ( विश्वायुः ) = तू पूर्ण आयुवाला है—व्यापक जीवनवाला है। तूने अपने जीवन में शरीर, मन व मस्तिष्क तीनों की उन्नति का सम्पादन किया है।
७. ( उरुप्रथाः ) = तू खूब विस्तारवाला बना है [ प्रथ विस्तारे ], ( उरु प्रथस्व ) = तू खूब विस्तार को प्राप्त हो। तू जहाँ अपनी सब शक्तियों का विस्तार करे वहाँ तेरा हृदय भी विशाल हो।
८. ( यज्ञपतिः ) = सब यज्ञों का रक्षक प्रभु ( ते ) = तेरी सब शक्तियों को ( उरु प्रथताम् ) = खूब विस्तृत करे, अर्थात् तेरा जीवन भी यज्ञमय हो, यज्ञ के द्वारा ही शक्तियों का विस्तार होता है।
९. इन सबसे बढ़कर बात यह है कि ( अग्निः ) = वह परमात्मा ( ते त्वचम् ) = तेरे सम्पर्क को ( मा हिंसीत् ) = नष्ट न करे, अर्थात् प्रभु के साथ तेरा सम्पर्क सदा बना रहे। इस प्रभु-सम्पर्क ने ही उपर्युक्त सब बातों को हमारे जीवन में लाना है।
१०. ( सविता देवः ) = सबका प्रेरक देव ( त्वा ) = तुझे ( श्रपयतु ) = परिपक्व बनाए। तेरी शारीरिक, मानस व बौद्धिक शक्तियों का ठीक विकास हो। इनके ठीक परिपाक के द्वारा वे प्रभु तुझे ( वर्षिष्ठे अधिनाके ) = सर्वोत्तम स्वर्ग में स्थापित करे।
घर को स्वर्ग बनाने के लिए निम्न बातें अत्यन्त आवश्यक हैं— १. गृहस्थ को सन्तान-निर्माण का आश्रम समझा जाए। २. सन्तानों को हम प्रभु की धरोहर समझें। ३. सन्तानों में शक्ति [ अग्नि ] व शान्ति [ सोम ] के विकास का प्रयत्न करें। ४. घर में अन्न की कमी न होने दें। ५. अपनी शक्तियों को क्षीण न होने दें। ६. शरीर, मन व मस्तिष्क—तीनों का ठीक विकास करें। ७. ‘विस्तार’ हमारा आदर्श शब्द हो—हम हृदय को विशाल बनाएँ। ८. यज्ञों को हम शक्ति-विस्तार का साधन समझें। ९. प्रभु-सम्पर्क से हम कभी अलग न हों। १०. प्रभुकृपा से हमारा ठीक परिपाक हो।
भावार्थ
भावार्थ — हम अपने घरों को स्वर्ग बनाने के लिए मन्त्रोक्त दस बातों को अपने जीवन में ढालें।
विषय
गृहस्थ पतिपत्नी के दृष्टान्त से राष्ट्र का वर्णन ।
भावार्थ
हे यज्ञरूप प्रजापते ! पुरुष ! ( त्वा ) तुझ को ( जनयत्यै ) नाना प्रकार के ऐश्वर्य और पुत्र आदि उत्पादन करने में समर्थ पृथ्वीरूप स्त्री के साथ ( सं यौमि ) मिलाता हूं। गृहस्थ बन जाने पर दोनों का भोग्य सम्पत्ति में भाग है । उसमें से ( इदम् ) यह आधा भाग ( अग्नेः ) अग्रणी पुरुष का है । (इदम्) यह आधा भाग ( अग्नीषोमयोः ) अग्नि और सोम, पुरुष और स्त्री दोनों का है। हे पुरुष तुझ को ( इषे त्वा ) इच्छानुरूप वीर्य और अन्न आदि समृद्धि प्राप्त करने के लिये नियुक्त करता हूं । हे पुरुष ! तू ( धर्म: असि ) तू तेजस्वी, वीर्य सेचन में समर्थ, साक्षात् यज्ञरूप प्रजापति है । तू (विश्वायुः ) समस्त प्राणियों की आयु रूप या पूर्णायु हो । तू ( उरुप्रथा: ) बहुत विस्तृत होने में समर्थ हो । अतः ( उरु प्रथस्व ) खूब अधिक विस्तृत हो । अर्थात् हे गृहस्थरूप यज्ञ ! ( ते यज्ञपति: प्रथताम् ) तेरा यज्ञपति स्वामी गृहस्थ पुरुष प्रजाद्वारा खूब फले । हे स्त्री ! ( ते त्वचम् ) तेरे शरीर के अंगों को ( अग्निः ) तेरा अग्रणी, पति, स्वामी ( मा हिंसीत् ) विनाश न करे, कष्ट न दे । (सविता देव: ) प्रेरक परमेश्वर (त्वा ) तुझे ( वर्षिष्ठे ) अति सम्पन्न ( नाके ) सुखमय लोक में (श्रपयतु ) परिपक्क करे ॥ शत० १ । २ । २ । ३-१४ ॥
उसी प्रकार यह मन्त्र यज्ञपति राजा और पृथिवी और राज्यलक्ष्मी के पक्ष में भी स्पष्ट है ।
टिप्पणी
२२ - ' मा हिंसीदन्तरिक्षं रक्षोऽन्तरिता अरातयः । त्वा०' इति काण्व० ।
१ जनयत्यै । २ अग्निष्टे ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
इविराज्यं पुरोडाशः प्रजापतिसवितारौ च देवताः । ( १ ) स्वराट् त्रिष्टुप् । धैवतः,( २ ) गायत्री । षड्जः ॥
मराठी (2)
भावार्थ
या मंत्रात लुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी अशा प्रकारचा यज्ञ केला पाहिजे की, ज्यामुळे लक्ष्मीची प्राप्त होऊन दीर्घायुष्य मिळावे व अन्न इत्यादी पदार्थ रोगनाशक बनावेत आणि सर्वत्र सुख पसरावे. त्यामुळे यज्ञाचा त्याग कधीही करता कामा नये. यज्ञामुळेच वायू व वृष्टिजल शुद्ध होतात. औषधी इत्यादी शुद्ध होतात. औषधी शुद्ध झाल्याखेरीज कोणत्याही प्राण्याला सुख मिळू शकत नाही. यासाठी परमेश्वराने सर्वांना यज्ञ करण्याची आज्ञा केलेली आहे.
विषय
उक्त यज्ञ कोणत्या प्रयोजनासाठी करावा, याविषयीचे कथन पुढील मंत्रात केले आहे -
शब्दार्थ
शब्दार्थ - हे मनुष्यांनो, ज्याप्रमाणे मी (जनयत्त्ये) सर्वसुख देणार्या राज्यलक्ष्मीसाठी (त्वा) त्या यज्ञाच्या (संयीमि) अग्नीमधे पदार्थ टाकून यज्ञाची सिद्धता करतो, त्याप्रमाणे तुम्ही देखील अग्नीच्या संयोगाने कार्यांची सिद्धी करा. आम्ही संस्कारित केलेला हवि (अग्नेः) अग्नीमध्ये टाकतो (इदं) तो प्रसृत होऊन (अग्निषोमयोः) अग्नी आणि सोम यांच्या पर्यंत पोहचतो आणि (इषे) अन्नआदी पदार्थांना उत्पन्न करतो. अशा प्रकारचा यज्ञ (विश्वायुः) पूर्ण आयु देणारा आणि (अरूप्रण्याः) अतिशय सुख देणारा होतो. मी या यज्ञाचा अनेक प्रकारे प्रसार किंवा विस्तार करतो. याप्रमाणे तुम्ही देखील या यज्ञात (उरु प्रथस्व) पुष्कळ प्रसार व विस्तार करा. अशा प्रकारे यज्ञाचे अनुष्ठान करणार्या (ते) तुमच्यासाठी (यज्ञपतिः) यज्ञाचा स्वामी (अग्निः) हा यज्ञीय अग्नी तसेच (ते) तुमच्यासाठी, (सविता) तो अंतर्यामी (देवः) जगदीश्वर (उरु प्रथताम्) अनेक प्रकारे सुखांची वृद्धी करोत. (मा हिंसीत्) तुमचा कधीही नाश किंवा हानी न कराल. परमेश्वर (वर्षिष्टे) अत्यंत वृद्धीस पावलेल्या (अधिनाके) अशा अत्युत्तम सुखाशी (त्वा) तुम्हांस (श्रपयतु) सहजपणे संयुक्त करो. हा या मंत्राचा पहिला अर्थ झाला.^आतां दुसरा अर्थ सांगत आहोत-हे मनुष्यांनो, जाणून घ्या की हा (विश्वायुः) पूर्ण आयु देणारा आणि (उरुप्रथाः) अत्यंत सुखकारक असा (घर्मः) यज्ञ (असि) आहे. (त्वा) त्या यज्ञाचे मी (जनयत्यै) राज्य लक्ष्मीच्या प्राप्तीकरिता आणि (इषे) अन्न आदी पदार्थांच्या उत्पत्तिकरिता (संयौमि) उपयोग करीत आहे. तसेच त्या कार्याच्या सिद्दीकरिता (इदं) या (अग्नेः) अग्नीमधे (इदं) या (अग्नीषोमयायोः) अग्नी आणि सोम यांच्याद्वारे संस्कारित हवीची यज्ञात आहुती देतो. या प्रमाणे तुम्ही देखील त्या यज्ञाचा (उरु प्रथस्व) विस्तार करीत जा. (नित्य यज्ञ करा) ज्यायोगे हा (अग्निः) भौतिक अग्नी (ते) तुमच्या (त्वचं) शरीरास (मा हिंसीत्) रोगादीद्वारे नष्ट करू शकणार नाही. (यज्ञाग्नीमुळे रोग शरीराची हानी करणार नाहीत) नाही तसेच (देवः) ज्याप्रमाणे जगदीश्वर (सविता) अंतर्यामी परमेश्वर (वर्षिष्ठ) अत्यंत वृद्धिंगत झालेल्या अशा (अधिनाके) अत्युत्तम सुखाची (त्वा) त्या यज्ञाच्या अग्नीमधे परिपक्वता स्थापन करतो, त्याप्रमाणे तुम्ही देखील त्या यज्ञाला (श्रपयतु) परिपक्व करा. (ते) तुमच्या (यज्ञपति) यज्ञाचा स्वामी असा देखील त्या यज्ञाचा (उरुप्रथताम्) विस्तार करोत. ॥22॥
भावार्थ
भावार्थ - या मंत्रात लुप्तोपमालंकाराचा उपयोग केला आहे. सर्व माणसांनी यज्ञ अवश्य केला पाहिजे, कारण की तो समस्त लक्ष्मी, संपूर्ण आयुष्य, अन्न आदी पदार्थ देणारा आहे, रोगांचा नाश करणारा आहे आणि सुखांचा विस्तार करणारा आहे. अशा परमलाभकारी यज्ञाचा कधीही त्याग करू नये. कारण की यज्ञाविना वायु आणि वृष्टि जलाची शुद्धता व ओषधींची वृद्धी होणे अशक्य आहे. शुद्धता नसेल तर कोणाही प्राण्याला चांगल्या प्रकारे सुख मिळणार नाही. ईश्वराने याच दृष्टीने सर्व माणसांना यज्ञ करण्याचा आदेश दिला आहे. ॥22॥
इंग्लिश (3)
Meaning
I fully harness the yajna for the attainment of happiness and material prosperity. This oblation is put into the fire, which expands, reaches in the middle region of the sun and moon and produces food-stuff. The yajna confers fuller life and happiness. May this yajna be performed everywhere. May the performer of the yajna spread its knowledge. May the sacrificial Agni keep us free from diseases. May the indwelling Effulgent God, make our yajna perfect for the attainment of complete joys.
Meaning
The yajna I perform is for the well-being and prosperity of all on earth. The materials I offer is for Agni, to atomize in the fire. It is for Agni and Soma, generative powers of nature, for the production of food. The fire of yajna is the life of the earth, it is universal. Expand it, O man, and join the generative powers of nature. May the Lord of Yajna, Agni, expand it for universal happiness. May the fire never injure your protection of body and wealth. May Lord Savita mature and perfect your yajna and bring about a very heaven of bliss on the earth.
Translation
I mix you for an easy delivery. (1) This of the adorable Lord. (2) This of the Lord adorable and blissful. (3) I invoke you for food. (4) You are heat and warmth and bestower of longevity on all. (5) Expanding far and wide, may you expand farther and wider. May you make the sacrificer prosper far and wide. (6) May fire not injure your skin. (7) May the Creator God cause you to ripen іп the highest heaven. (8)
Notes
Janayatyai, for generation, production or delivery. So that the children may be born to the sacrificer. Agni, the adorable Lord. Agnisoma, the Lord adorable and blissful. Gharma, heat, warmth; cauldron (Uvata). Urupratha, one that expands wide. Uru, wide.
बंगाली (1)
विषय
স য়জ্ঞঃ কস্মৈ প্রয়োজনায় সংপাদনীয় ইত্যুপদিশ্যতে ॥
উক্ত যজ্ঞ কী প্রয়োজন হেতু করা দরকার এই বিষয়ের উপদেশ পরবর্ত্তী মন্ত্রে বলা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ- হে মনুষ্যগণ ! যেমন আমি (জনয়ত্যৈ) সর্ব সুখ উৎপন্নকারিণী রাজ্যলক্ষ্মীর জন্য (ত্বা) সেই যজ্ঞকে (সংয়ৌমি) অগ্নিমধ্যে পদার্থসকল ত্যাগ করিয়া যুক্ত করি, সেইরূপ তোমরাও অগ্নির সংযোগ দ্বারা সিদ্ধ কর । আমাদিগের (ইদম্) এই সংস্কার কৃত হবি (অগ্নেঃ) অগ্নিমধ্যে ত্যাগ করা হয় (ইদম্) ইহা বিস্তার প্রাপ্ত হইয়া (অগ্নীষোময়োঃ) অগ্নি ও সোমের মধ্যে পৌঁছাইয়া (ইষে) অন্নাদি পদার্থ উৎপন্ন করিবার জন্য হয় এবং যাহা (বিশ্বায়ঃ) পূর্ণ আয়ু এবং (উরুপ্রথা) বহু সুখদায়ক (ধর্মঃ) যজ্ঞ (অসি), তাহার যেমন আমি বহু প্রকার বিস্তার করি, সেইরূপ (ত্বা) উহাকে হে পুরুষগণ ! তোমরাও (উরুপ্রথস্ব) বিস্তৃত কর । এই প্রকার বিস্তারকারী (তে) তোমাদিগের জন্য (যজ্ঞপতিঃ) যজ্ঞের স্বামী (অগ্নিঃ) যজ্ঞ সম্পর্কীয় অগ্নি (তে) (সবিতা) অন্তর্য্যামী (দেবঃ) জগদীশ্বর (উরু প্রথাতম্) বহু প্রকার সুখ বৃদ্ধি করুন (তে ত্বচং) তোমাদের শরীরকে (মা হিংসীৎ) কখনও নষ্ট করিও না তথা সেই পরমেশ্বর (বর্ষিষ্ঠে) অতিশয় করিয়া বৃদ্ধি প্রাপ্ত (অধিনাকে) যাহা অত্যুত্তম সুখ তন্মধ্যে (ত্বা) তোমাদিগকে (শ্রপয়ন্তু) সুখপূর্বক যুক্ত করুন ॥ ইহা এই মন্ত্রের প্রথম অর্থ হইল ॥ এখন দ্বিতীয় বলা হইতেছে ॥ হে মনুষ্য! যেমন আমি (বিশ্বায়ু) পূর্ণ আয়ু তথা (উরুপ্রথাঃ) বহু সুখদায়ক (ধর্মঃ) যজ্ঞ (অসি), (ত্বা) সেইযজ্ঞকে (জনয়তৈ) রাজ্যলক্ষ্মী তথা (ইষে) অন্নাদি পদার্থ উৎপন্ন করিবার জন্য (সংয়ৌমি) সংযুক্ত করি তথা উহার সিদ্ধি হেতু (ইদম্) এই (অগ্নেঃ) অগ্নিমধ্যে এবং (ইদম্) এই (অগ্নীষোময়োঃ) অগ্নি ও সোম মধ্যে সংস্কার কৃত হবি (সংবপামি) ত্যাগ করি, সেইরূপ তোমরাও সেই যজ্ঞকে (উরু প্রথস্ব) বিস্তার প্রাপ্ত কর, যে কারণে এই (অগ্নিঃ) ভৌতিক অগ্নি (তে) তোমাদিগের (ত্বচম্) শরীরকে (মা হিংসীৎ) রোগ দ্বারা নষ্ট না করুক এবং যেমন (দেবঃ) জগদীশ্বর (সবিতা) অন্তর্য্যামী (বর্ষিষ্ঠে) অতিশয় করিয়া বৃদ্ধি প্রাপ্ত যাহা (অধিনাকে) অত্যুত্তম সুখ, তন্মধ্যে (ত্বা) সেই যজ্ঞকে অগ্নিমধ্যে পরিপক্ব করেন, সেইরূপ তোমরাও সেই যজ্ঞকে (শ্রপয়তু) পরিপক্ব কর এবং (তে) তোমাদিগের (য়জ্ঞপতিঃ) যজ্ঞের স্বামীও এই যজ্ঞকে (উরু প্রথতাম্) বিস্তারযুক্ত করুন ॥ ২২ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ- এই মন্ত্রে লুপ্তোপমালঙ্কার জানিতে হইবে । মনুষ্যদিগকে এই প্রকারের যজ্ঞ করা উচিত যে, যাহাতে পূর্ণ লক্ষ্মী সকল আয়ু অন্নাদি পদার্থ রোগ নাশ এবং সকল সুখের বিস্তার হয়, উহাকে কখনও ত্যাগ করা সঙ্গত হইবে না, কেননা তাহাদের বিনা বায়ু ও বৃষ্টিজল তথা ওষধিসকলের শুদ্ধি হইতে পারে না এবং শুদ্ধি বিনা প্রাণীদিগের সম্যক্ সুখ হইতে পারে না এইজন্য ঈশ্বর উক্ত যজ্ঞ করার আজ্ঞা সকল মনুষ্যদিগকে প্রদান করিয়াছেন ॥ ২২ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
জন॑য়ত্যৈ ত্বা॒ সংয়ৌ॑মী॒দম॒গ্নেরি॒দম॒গ্নীষোম॑য়োরি॒ষে ত্বা॑ ঘ॒র্মো᳖ऽসি বি॒শ্বায়ু॑রু॒রুপ্র॑থাऽ উ॒রু প্র॑থস্বো॒রু তে॑ য়॒জ্ঞপ॑তিঃ প্রথতাম॒গ্নিষ্টে॒ ত্বচং॒ মা হি॑ꣳসীদ্দে॒বস্ত্বা॑ সবি॒তা শ্র॑পয়তু॒ বর্ষি॒ষ্ঠেऽধি॒ নাকে॑ ॥ ২২ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
জনয়ত্যৈ ত্বেত্যস্যর্ষিঃ পূর্বোক্তঃ । প্রথতামিতিপর্য়্যন্তস্য য়জ্ঞো দেবতা । স্বরাট্ত্রিষ্টুপ্ ছন্দঃ । ধৈবতঃ স্বরঃ । অন্ত্যস্যাগ্নিসবিতারৌ দেবতে । গায়ত্রী ছন্দঃ ।
ষড্জঃ স্বরঃ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal