यजुर्वेद - अध्याय 1/ मन्त्र 30
ऋषिः - परमेष्ठी प्रजापतिर्ऋषिः
देवता - यज्ञो देवता
छन्दः - निचृत् जगती,
स्वरः - निषादः
249
अदि॑त्यै॒ रास्ना॑सि॒ विष्णो॑र्वे॒ष्पोस्यू॒र्ज्जे त्वाऽद॑ब्धेन॒ त्वा॒ चक्षु॒षाव॑पश्यामि। अ॒ग्नेर्जि॒ह्वासि॑ सु॒हूर्दे॒वेभ्यो॒ धाम्ने॑ धाम्ने मे भव॒ यजु॑षे यजुषे॥३०॥
स्वर सहित पद पाठअदि॑त्यै। रास्ना॑। अ॒सि॒। विष्णोः॑। वे॒ष्पः। अ॒सि॒। ऊ॒र्ज्जे। त्वा॒। अद॑ब्धेन। त्वा॒। चक्षु॑षा। अव॑। प॒श्या॒मि॒। अ॒ग्नेः। जि॒ह्वा। अ॒सि॒। सु॒हूरिति सु॒ऽहूः॑। दे॒वेभ्यः॑। धाम्ने॑। धाम्न॒ऽइति॒ धाम्ने॑ धाम्ने। मे॒। भ॒व॒। यजु॑षे यजुष॒ऽइति॒ यजु॑षे यजुषे ॥३०॥
स्वर रहित मन्त्र
अदित्यै रास्नासि विष्णोर्वेष्पोस्यूर्जे त्वादब्धेन त्वा चक्षुषावपश्यामि । अग्नेर्जिह्वासि सुहूर्देवेभ्यो धाम्नेधाम्ने मे भव यजुषेयजुषे ॥
स्वर रहित पद पाठ
अदित्यै। रास्ना। असि। विष्णोः। वेष्पः। असि। ऊर्ज्जे। त्वा। अदब्धेन। त्वा। चक्षुषा। अव। पश्यामि। अग्नेः। जिह्वा। असि। सुहूरिति सुऽहूः। देवेभ्यः। धाम्ने। धाम्नऽइति धाम्ने धाम्ने। मे। भव। यजुषे यजुषऽइति यजुषे यजुषे॥३०॥
भाष्य भाग
संस्कृत (2)
विषयः
पुनः स यज्ञः कीदृशः किं फलो भवतीत्युपदिश्यते॥
अन्वयः
हे जगदीश्वर! यस्त्वम [दित्यै अ] अदित्या रास्नासि विष्णुरसि सर्वस्य वेष्पोऽस्यग्नेर्जिह्वासि देवेभ्यो धाम्ने धाम्ने [मे भवं] यजुषे यजुषे सुहूरसि। एवंभूतं [त्वा] त्वाहमदब्धेन चक्षुषा ऊर्ज्जे [त्वा] ऽदित्यै देवेभ्यो धाम्ने धाम्ने यजुषे यजुषे चावपश्यामि। स च त्वमस्माभिः सर्वत्र कृपया विदितः पूजितश्च भवेत्येकः॥ यतोऽयं यज्ञोऽ[दित्यै] अदित्या रास्ना [स्य] स्ति विष्णोर्वेष्पोऽ[स्य] स्त्यग्नेर्जिह्वा [स्य] स्ति देवेभ्यो धाम्ने धाम्ने [मे भव] यजुषे यजुषे सुहूर्भवति तस्मात् तमहमदब्धेन [त्वा] चक्षुषोर्ज्जे [त्वा] ऽवपश्यामि तथाऽदित्यै देवेभ्यो धाम्ने धाम्ने यजुषे यजुषे हितायावपश्यामि॥३०॥
पदार्थः
(अदित्यै) पृथिव्या अन्तरिक्षस्य वा। अत्र षष्ठ्यर्थे चतुर्थी। अदितिरिति पृथिवीनामसु पठितम् (निघं॰१।१) पदनामसु च (निघं॰४।१) अनेन गमनागमनव्यवहारप्राप्तिहेतुरवकाशोऽन्तरिक्षं गृह्यते (रास्ना) रसहेतुभूता क्रिया। रास्ना सास्ना स्थूणा वीणाः (उणा॰३।१५) अनेन रसधातोर्निपातनान्नः प्रत्ययः (असि) अस्ति वा। अत्र सर्वत्र पक्षे व्यत्ययः (विष्णोः) व्यापकेश्वरस्य यज्ञस्य वा। यज्ञो वै विष्णुः (शत॰१।१।२।१३) (वेष्पः) वेवेष्टि व्याप्नोति पृथिवीमन्तरिक्षं वा स यज्ञोत्थो वाष्पो ज्ञानसमूहो वा। पानीविषिभ्यः पः (उणा॰३।२३) अनेन विषेः पः प्रत्ययः (असि) अस्ति वा (उर्ज्जे) अन्नाय रसाय पराक्रमाय च (त्वा) त्वां तं वा (अदब्धेन) सुखयुक्तेन (त्वा) त्वां तं वा (चक्षुषा) विज्ञानेन प्रत्यक्षप्रमाणेन नेत्रेण (अव) क्रियार्थे। अवेति विनिग्रहार्थीयः (निरु॰१।३) (पश्यामि) संप्रेक्षे (अग्नेः) भौतिकस्य (जिह्वा) जिहीते विजानाति रसमनया सा। शेवायह्वाजिह्वा॰ (उणा॰१।१५४) अनेनायं निपातितः। (असि) अस्ति वा (सुहूः) सुष्ठु हूयते यो या वा सा कृतो बहुलम् [अष्टा॰भा॰वा॰३.३.११३] इति कर्मणि ह्वेञ् इत्यस्य क्विबन्तः प्रयोगः (देवेभ्यः) विद्वद्भ्यो दिव्यगुणेभ्यो वा (धाम्ने धाम्ने) दधति वस्तूनि सुखानि च यस्मिन् तस्मै प्रत्यधिकरणप्राप्तये। धामानि त्रयाणि भवन्ति स्थानानि नामानि जन्मानीति (निरु॰९।२८) अत्र वीप्सायां द्वित्वम् (मे) मह्यम् (भव) भवति वा (यजुषे यजुषे) यजन्ति येन तस्मै प्रति यजुर्वेदमन्त्रम्। अयं मन्त्रः (शत॰१।३।१।१२-१९) व्याख्यातः॥३०॥
भावार्थः
अत्र श्लेषालङ्कारः। सर्वैर्मनुष्यैरयं जगदीश्वरः प्रतिवस्तु स्थितः प्रतिमन्त्रं प्रतिपादितः पूज्यश्च भवतीति मन्त्रव्यम्। तथा चायं यज्ञः प्रतिमन्त्रेण सम्यगनुष्ठितः सर्वप्राणिभ्यः प्रतिवस्तुषु पराक्रमबलप्राप्तये भवतीति॥३०॥
विषयः
पुनः स यज्ञः कीदृशः किंफलो भवतीत्युपदिश्यते ॥
सपदार्थान्वयः
हे जगदीश्वरः ! यस्त्वम् [अदित्यै]=आदित्याः पृथिव्या रास्ना रसहेतुभूता क्रिया असि [विष्णोः] विष्णुः व्यापकेश्वरो असि, सर्वस्य वेष्पः वेवेष्टि=व्याप्नोति पृथिवीमन्तरिक्षं वा स ज्ञान-समूहः असि, अग्नेः भौतिकस्य जिह्वा जिहीते=विजानाति रसमनया सा असि, देवेभ्यः विद्वद्भ्यो दिव्यगुणेभ्यो वा धाम्ने धाम्ने दधति वस्तूनि सुखानि च यस्मिन् तस्मै प्रत्यधिकरणप्राप्तये यजुषे यजुषे यजन्ति येन तस्मै प्रति यजुर्वेदमन्त्रं सुहूः सुष्ठ हूयते यो या वा सा असि।
स च त्वमस्माभिः सर्वत्र कृपया विदितः पूजितश्च [मे] भवेत्येकः ॥
एवम्भूतं [त्वा]=त्वामहमदब्धेन सुखयुक्तेन चक्षुषा विज्ञानेन प्रत्यक्षप्रमाणेन नेत्रेण ऊर्ज्जे अन्नाय रसाय पराक्रमाय च अदित्यै पृथिव्या अन्तरिक्षस्य वा देवेभ्यो विद्वद्भ्यो दिव्यगुणेभ्यो वा धाम्ने धाम्ने दधति वस्तूनि सुखानि च यस्मिंस्तस्मै प्रत्यधिकरणप्राप्तये यजुषे यजुषे यजन्ति येन तस्मै प्रति यजुर्वेदमंत्रं चाऽवपश्यामि संप्रेक्षे।
स च त्वमस्
द्वितीयमन्वयमाह--यतोऽयं यज्ञो [ऽदित्यै]=अदित्याः अन्तःरक्षस्य रास्ना रसहेतुभूता क्रिया [असि] =अस्ति, विष्णोः यज्ञस्य वेष्पः वेवेष्टि=व्याप्नेति पृथिवीमन्तरिक्षं वा स यज्ञोत्थो वाप्पो [असि]=अस्ति, अग्नेः भौतिकस्य जिह्वा जिहीते=विजानाति रसमनया सा [असि]=अस्ति, देवेभ्यो विद्वद्भ्यो दिव्यगु णेभ्यो वा धाम्ने धाम्ने दधाति वस्तूनि सुखानि च यस्मिँस्तस्मै प्रत्यधिकरण प्राप्तये यजुषे यजुषे यजन्ति येन तस्मै प्रतियजुर्वेदमन्त्रं सुहूः सुष्ठु हूयते यो या वा सा [भव]=भवति, तस्मात्तमहमदब्धेन सुखयुक्तेन चक्षुषा विज्ञानेन प्रत्यक्षप्रमाणेन नेत्रेण ऊर्ज्जे अन्नाय रसाय पराक्रमाय च अवपश्यामि संप्रेक्षे, तथाऽदित्यै पृथिव्या अन्तरिक्षस्य वा देवेभ्यो विद्वद्भ्यो दिव्यगुणेभ्यो वा धाम्ने धाम्ने दधाति वस्तूनि सुखानि च यस्मिँस्तस्मै प्रत्यधिकरणप्राप्तये यजुषे यजुषे यजन्ति येन तस्मै प्रतियजुर्वेदमन्त्रं हितायाऽवपश्यामि संप्रेक्षे [इति द्वितीयः] ॥ १। ३० ॥
पदार्थः
(अदित्यै) पृथिव्या अन्तरिक्षस्य वा । अत्र षष्ठ्यर्थे चतुर्थी । अदितिरिति पृथिवीनामसु पठितम् ॥ निघ० १।१॥ पदनामसु च ॥ निघं० ४ । १॥ अनेन गमनागमनव्यवहारप्राप्तिहेतुरवकाशोऽन्तरिक्षं गृह्यते (रास्ना) रसहेतुभूता क्रिया । रास्ना सास्ना स्थूणा वीणा: ॥ उ० ३ । १५ ॥ अनेन रसधातोर्निपातनान्न: प्रत्ययः (असि) अस्ति वा । अत्र सर्वत्र पक्षे व्यत्ययः (विष्णोः) व्यापकेश्वरस्य यज्ञस्य वा। यज्ञो वै विष्णुः ॥ श० १ ॥ १॥ २॥ १३ ॥ (वेष्पः) वेवेष्टि=व्याप्नोति पृथिवीमन्तरिक्षं वा स यज्ञोत्थो वाष्पो ज्ञानसमूहो वा। पानीविषिभ्य: प: ॥ उ० ३ । २३ ॥ अनेन विषेः पः प्रत्ययः (असि) अस्ति वा (उर्ज्जे) अन्नाय रसाय पराक्रमाय च (त्वा) त्वां तं वा (अदब्धेन) सुखयुक्तेन (त्वा) त्वां तं वा (चक्षुषा) विज्ञानेन प्रत्यक्षप्रमाणेन नेत्रेण (अव) क्रियार्थे । अवेति विनिग्रहार्थीयः ॥ निरु० १ । ३ ॥ (पश्यामि) संप्रेक्षे (अग्ने:) भौतिकस्य (जिह्वा) जिहीते=विजानाति रसमनया सा। शेवायह्वाजिह्वा• ॥ उ० १ । १५४ ॥ अनेनायं निपातितः। (असि) अस्ति वा (सुहू:) सुष्ठु हूयते यो या वा सा कृतो बहुलमिति कर्मणि ह्वेञ् इत्यस्य क्विबन्तः प्रयोगः (देवेभ्यः) विद्वद्भ्यो दिव्यगुणेभ्यो वा (धाम्ने धाम्ने) दधति वस्तूनि सुखानि च यस्मिन् तस्मै प्रत्यधिकरणप्राप्तये। धामानि त्रयाणि भवन्ति स्थानानि नामानि जन्मानीति । निरु० ९ । २८ ॥ अत्र वीप्सायां द्वित्वम् (भव) भवति वा (यजुषे यजुषे) यजन्ति येन तस्मै प्रति यजुर्वेदमन्त्रम् ॥ अयं मंत्र: श० १ । ३ । १ । १२--१९ व्याख्यात:॥३०॥
भावार्थः
[हे जगदीश्वर! ...त्वं...'धाम्ने धाम्ने....असि, स च त्वम्....विदितः पूजितश्च....भव]
अत्र श्लेषालंकारः ॥ सर्वैर्मनुष्यैरयं जगदीश्वरः प्रतिवस्तुषु स्थितः प्रतिपादित: पूज्यश्च भवतीति मन्तव्यम् ।
[अयं यज्ञः...'यजुषे यजुषे सुहूर्भवति,...तमहम्...ऊर्जे...अदित्यै देवेभ्यः...धाम्ने धाम्ने...अव...पश्यामि]
तथा चायं यज्ञः प्रतिमन्त्रेण सम्यगनुष्ठितः सर्वप्राणिभ्यः प्रतिवस्तुषु पराक्रमबलप्राप्तये भवतीति ॥ १ । ३० ॥
भावार्थ पदार्थः
धाम्ने धाम्ने=प्रतिवस्तुषु । यजुषे यजुषे=प्रतिमन्त्रेण। ऊर्जे=बलपराक्रमप्राप्तये । देवेभ्य:= सर्वप्राणिभ्यः ॥
विशेषः
परमेष्ठी प्रजापतिः । यज्ञ:=स्पष्टम् । निचृज्जगती। निषादः ॥
हिन्दी (4)
विषय
फिर उक्त यज्ञ किस प्रकार का और कौन फल का देनेवाला होता है सो अगले मन्त्र में प्रकाशित किया है॥
पदार्थ
हे जगदीश्वर! जो आप (अदित्यै) पृथिवी के (रास्ना) रस आदि पदार्थों के उत्पन्न करने वाले (असि) हैं, (विष्णोः) व्यापक (वेष्पः) पृथिवी आदि सब पदार्थों में प्रवर्त्तमान भी (असि) हैं तथा (अग्नेः) भौतिक अग्नि के (जिह्वा) जीभरूप (असि) हैं वा (देवेभ्यः) विद्वानों के लिये (धाम्ने धाम्ने) जिनमें कि वे विद्वान् सुखरूप पदार्थों को प्राप्त होते हैं, जो तीनों धाम अर्थात् स्थान, नाम और जन्म हैं, उन धामों की प्राप्ति के तथा (यजुषे यजुषे) यजुर्वेद के मन्त्र-मन्त्र का आशय प्रकाशित होने के लिये (सूहूः) जो श्रेष्ठता से स्तुति करने के योग्य है, इस प्रकार के (त्वा) आप को मैं (अदब्धेन) प्रेमसुखयुक्त (चक्षुषा) विज्ञान से (ऊर्ज्जे) पराक्रम (अदित्यै) पृथिवी तथा (देवेभ्यः) श्रेष्ठ गुणों वा (धाम्ने धाम्ने) स्थान, नाम और जन्म आदि पदार्थों की प्राप्ति तथा (यजुषे यजुषे) यजुर्वेद के मन्त्र-मन्त्र के आशय जानने के लिये [(त्वा) आपको] (अवपश्यामि) ज्ञानरूपी नेत्रों से देखता हूं, आप भी कृपा करके [मे] मुझको विदित और मेरे पूजन को प्राप्त (भव) हूजिये॥ यह इस मन्त्र का प्रथम अर्थ हुआ॥ अब दूसरा कहते हैं॥ जिस कारण यह यज्ञ (अदित्यै) अन्तरिक्ष के सम्बन्धी (रास्ना) रसादि पदार्थों की क्रिया का कारण (असि) है, (विष्णोः) यज्ञसम्बन्धी कार्य्यों का (वेष्पः) व्यापक (असि) है, (अग्नेः) भौतिक अग्नि का (जिह्वा) जिह्वारूप (असि) है, (देवेभ्यः) तथा दिव्य गुण (धाम्ने धाम्ने) कीर्ति, स्थान और जन्म इनकी प्राप्ति वा [मे] मेरे लिये (यजुषे यजुषे) यजुर्वेद के मन्त्र-मन्त्र का आशय जानने के लिये (सुहूः) अच्छी प्रकार प्रशंसा करने योग्य (भव) होता है, इस कारण (त्वा) उस यज्ञ को मैं (अदब्धेन) सुखपूर्वक (चक्षुषा) प्रत्यक्ष प्रमाण के साथ नेत्रों से (अवपश्यामि) देखता हूं तथा (त्वा) उसे (अदित्यै) पृथिवी आदि पदार्थ (देवेभ्यः) उत्तम-उत्तम गुण [(ऊर्जे) पराक्रम] (धाम्ने धाम्ने) स्थान-स्थान तथा (यजुषे यजुषे) यजुर्वेद के मन्त्र-मन्त्र से हित होने के लिये (अवपश्यामि) क्रिया की कुशलता से देखता हूं॥३०॥
भावार्थ
इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। सब मनुष्यों को जैसे यह जगदीश्वर वस्तु-वस्तु में स्थित तथा वेद के मन्त्र-मन्त्र में प्रतिपादित और सेवा करने योग्य है, वैसे ही यह यज्ञ वेद के प्रति मन्त्र से अच्छी प्रकार सिद्ध प्रतिपादित विद्वानों ने सेवित किया हुआ, सब प्राणियों के लिये पदार्थ-पदार्थ में पराक्रम और बल के पहुंचाने के योग्य होता है॥३०॥
विषय
फिर उक्त यज्ञ किस प्रकार का और किस फल का देने वाला होता है, यह उपदेश किया है॥
भाषार्थ
हे जगदीश्वर! जो आप [आदित्यै] पृथिवी के (रास्ना) पदार्थों को रसयुक्त करने वाले (असि) हो, [विष्णोः]व्यापक ईश्वर (असि) हो , (वेष्पः)पृथिवी वा अन्तरिक्ष को व्याप्त करने वाले ज्ञानभण्डार (असि) हो, (अग्नेः) भौतिक अग्नि के (जिह्वा) रस को जानने वाले (असि) हो, (देवेभ्यः) विद्वानों वा दिव्य गुणों की प्राप्ति के लिये, (धाम्ने धाम्ने) वस्तुओं और सुखों के प्रत्येक आधार की प्राप्ति के लिये, (यजुषे यजुषे) यज्ञ करने के साधन प्रत्येक यजुर्वेद के मन्त्र के लिये (सुहूः) उत्तम हवन सामग्री (असि) हो।
इस प्रकार के [त्वा] आपको मैं (अदब्धेन) सुख युक्त (चक्षुषा) विज्ञान एवं प्रत्यक्ष प्रमाण रूप नेत्र से (ऊर्जे) अन्न, रस और पराक्रम की प्राप्ति के लिये (आदित्यै) पृथिवी वा अन्तरिक्ष के (देवेभ्यः) विद्वानों वा दिव्यगुणों की प्राप्ति के लिए (धाम्ने धाम्ने) वस्तुओं और सुखों के प्रत्येक आधार की प्राप्ति के लिये और (यजुषे यजुषे) यश के साधन प्रत्येक यजुर्वेद के मन्त्र के ज्ञान के लिये (अवपश्यामि) उत्तम रीति से देखता हूँ। और आप सर्वत्र कृपा करके (मे) मेरे लिए विदित और पूजित होओ॥ यह मन्त्र का पहला अन्वय
है॥
दूसरा अन्वय-- जिस कारण यह यज्ञ [आदित्यै] अन्तरिक्ष को (रास्ना) रस युक्त करने वाला (असि) है, (विष्णोः) यज्ञ का (वेष्पः) पृथिवी वा अन्तरिक्ष को व्याप्त करने वाला यज्ञ से उत्पन्न वाप्ष (भांप) रूप [असि] है, (अग्नैः) भौतिक अग्नि के (जिह्वा) रसों को ग्रहण करने वाला [असि] है (देवेभ्यः) विद्वानों वा दिव्य गुणों की प्राप्ति के लिए (धाम्ने धाम्ने) वस्तुओं और सुखों के प्रत्येक आधार की प्राप्ति के लिये, (यजुषे यजुषे) यज्ञ के साधन यजुर्वेद के प्रत्येक मन्त्र के लिये (सुहूः) उत्तम हवन सामग्री [भव] बनता है। इसलिये उस यज्ञ को मैं (अदब्धेन) सुखयुक्त (चक्षुषा) विज्ञान एवं प्रत्यक्ष प्रमाण के साधन नेत्र से (ऊर्जे) अन्न, रस और पराक्रम की प्राप्ति के लिये (अवपश्यामि) देखता हूँ, तथा--(अदित्यै) पृथिवी वा अन्तरिक्ष के (देवेभ्यः) विद्वानों वा दिव्य गुणों की प्राप्ति के लिये (धाम्ने धाम्ने) वस्तुओं वा सुखों के प्रत्येक आधार की प्राप्ति के लिए (यजुषे यजुषे) यज्ञ के साधन प्रत्येक यजुर्वेद के मन्त्र को धारण करने के लिये (अवपश्यामि) उत्तम रीति से देखता हूँ॥१।३०॥
भावार्थ
इस मन्त्र में श्लेष अलंकार है॥ सब मनुष्यों को ऐसा मानना चाहिये कि यह जगदीश्वर, प्रत्येक वस्तु में स्थित है, वेदों मे प्रतिपादित है, और पूजा के योग्य है। और--यह यज्ञ प्रत्येक मन्त्र से विधिपूर्वक किया हुआ सब प्राणियों के लिये प्रत्येक वस्तु में पराक्रम और बल देने वाला होता है॥ १।३०॥
भाष्यसार
१. ईश्वर--पृथिवी पर रसयुक्त पदार्थों को उत्पन्न करने वाला, सर्वव्यापक, ज्ञानस्वरूप, अग्नि आदि पदार्थों के तत्त्व को जानने वाला, विद्वानों वा दिव्यगुणों की प्राप्ति कराने वाला है, प्रत्येक धाम और प्रत्येक यजुर्वेद के मन्त्र को उत्तम रीति से देने वाला है॥
२. ईश्वर दर्शन--उक्त गुणों वाले ईश्वर को सुखदायक, प्रत्यक्ष आदि प्रमाणों से युक्त, विज्ञान के नेत्र से देखें। ईश्वर दर्शन से हीसब प्रकार का बल, दिव्यगुण, विद्वत्संग, प्रत्येक धाम तथा प्रत्येक यजुर्मन्त्र की उपलब्धि होती है॥
३. यज्ञ--यज्ञ ऐसी क्रिया है जो पृथिवी और आकाश के पदार्थों को रस से युक्त कर देती है। यज्ञ से उत्थित वाष्प पृथिवी और अन्तरिक्ष को वेष्टित कर लेता है। इसलिए इसको पृथिवी और अन्तरिक्ष की त्वचा कहा गया है। यह यज्ञ भौतिक अग्नि की जिह्वा है। यज्ञ से ही अग्नि जिह्वा के समान पदार्थों को ग्रहण करती है और हव्य-द्रव्यों के गुणों को वितरित करती है। यज्ञ से विद्वानों की पूजा, उनका संग तथा उनको दान आदि का सब व्यवहार सिद्ध होता है। यज्ञसे ही दिव्य गुणों की प्राप्ति होती है। यज्ञ प्रत्येक वस्तु और प्रत्येक सुख कादेने वाला है। प्रत्येक यजुर्वेद के मन्त्र का ज्ञान भी यज्ञ से ही होता है। इसलिये अन्न,रस और बल की प्राप्त के लिये परम सुखदायक विज्ञान के नेत्र से इस यज्ञ विद्या को समझें॥
विशेष
परमेष्ठी प्रजापतिः। यज्ञः =स्पष्टम्। निचृज्जगती। निषादः॥
विषय
मे भव—मेरे बनो
पदार्थ
१. हे उन्नतिशील जीव! ( अदित्यै ) = अदिति के लिए—अखण्डन की देवता के लिए तू ( रास्ना ) = मेखला ( असि ) = है। ‘अदिति’ अखण्डन की देवता है, किसी भी अङ्ग व शक्ति का खण्डित न होना, अर्थात् पूर्ण स्वस्थ होना। स्वास्थ्य के लिए मनुष्य का कटिबद्ध होना आवश्यक है। इस स्वास्थ्य पर ही धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष—ये सब पुरुषार्थ निर्भर हैं। यास्काचार्य ने ‘अदिति’ का अर्थ ‘अदीना देवमाता’ किया है, अतः तू अदीनता व दिव्य गुणों के निर्माण के लिए कटिबद्ध है। तू निश्चय करता है कि [ क ] मैं स्वस्थ बनूँगा, [ ख ] अदीन बनूँगा, [ ग ] अपने में दिव्य गुणों के निर्माण का प्रयत्न करूँगा।
२. अब स्वस्थ, अदीन व दिव्य जीवनवाला बनकर तू ( विष्णवे ) = यज्ञ का [ यज्ञो वै विष्णुः ] ( वेष्पः ) = अपने में व्यापन करनेवाला ( असि ) = बना है। तूने अपने में यज्ञिय भावना का पोषण किया है। इस यज्ञ के द्वारा ही तो तुझे यज्ञात्मक प्रभु का उपासन करना है।
३. ( ऊर्जे त्वा ) = मैं तुझे बल और शक्ति के लिए प्राप्त करता हूँ।
४. ( अदब्धेन त्वा चक्षुषा अवपश्यामि ) = मैं अहिंसित आँख से तुझे देखता हूँ [ नक्ष् to look after ]। मैं निरन्तर तेरा ध्यान करता हूँ। वस्तुतः जो भी व्यक्ति अध्यात्म उन्नति के मार्ग पर चलता हुआ लोकहित में प्रवृत्त होता है, प्रभु उसका ध्यान करते हैं ‘तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमावहो हरिः’।
५. तू ( अग्नेः ) = उस सम्पूर्ण प्रकाश के अधिपति प्रभु की ( जिह्वा असि ) = जिह्वा = वाणी बना है। प्रभु के सन्देश को सर्वत्र फैलाना तेरा ध्येय है। ( सु-हूः ) = इस कार्य में तू अपनी उत्तम आहुति देनेवाला हुआ है, अर्थात् तू बड़ी मधुरता से प्रजाओं में प्रभु के सन्देश को पहुँचाने के कार्य में लगा है।
यह प्रभु का सन्देशवाहक अब प्रभु से प्रार्थना करता है कि हे प्रभो! ( मे भव ) = आप मेरे हो जाइए, अर्थात् मैं सदा आपका बनकर रहूँ, मैं प्रकृति में न फँस जाऊँ। ( धाम्ने- धाम्ने ) = मैं एक-एक शक्ति को प्राप्त करने में समर्थ बनूँ। ( यजुषे-यजुषे ) = मैं प्रत्येक कर्म को यज्ञात्मक बना पाऊँ—मेरा प्रत्येक कर्म यज्ञरूप हो। मैं यज्ञ ही बन जाऊँ। ( देवेभ्यः ) = दिव्य गुणों की प्राप्ति के लिए मैं यही चाहता हूँ कि आप मेरे हों—मैं सदा आपका बना रहूँ। प्रभु को अपनाने से जहाँ हमारी शक्तियों में वृद्धि होती है वहाँ प्रत्येक कर्म यज्ञिय व पवित्र बनता है। प्रभु से दूर होने का परिणाम इससे विपरीत होता है।
भावार्थ
भावार्थ — हम प्रयत्न करें कि प्रभु को अपना सकें। इससे हमारी शक्तियों की वृद्धि होगी और हमारा प्रत्येक कर्म यज्ञमय बनेगा। हम अन्याय से अर्थ-सञ्चय की ओर नहीं झुकेंगे।
विषय
दुष्टों के दमन के लिये शत्रुनाशनी सेना ।
भावार्थ
हे सेने ! तू (अदित्यै) अदिति पृथिवी के (रास्ना) समस्त उत्तम पदार्थ, रूप रसों को ग्रहण करने वाली या उसको बांधने या वश करने वाली ( असि ) है । तू ( वेष्यः असि ) व्यापक प्रभु राजा के व्यापक विस्तृत बलरूप हैं । (वा) तुझ सेना को मैं सेनापति ( अदब्धेन ) हिंसा रहित ( चक्षुषा ) आंख से ( अवपश्यामि ) देखता हूं । हे बल ! तू ( अग्नेः ) अग्नि, युद्धाग्नि या अग्रणी राजा की (जिह्वा ) जीभ, ज्वाला के समान तीक्ष्ण है । ( देवेभ्यः ) देव, उत्तम पुरुषों, युद्ध कीड़ा करने वाले सुभटों के लिये ( सुहूः ) उत्तम रूप से आहुति देनेवाली है । तू ( मे ) मेरे ( धाम्ने धाम्ने ) सर्व स्थानों, नामों और जन्मों तथा ( यजुषे यजुषे ) प्रत्येक यज्ञ या श्रेष्ठ कर्म या प्रत्येक युद्ध के लिये रक्षक हो । शत० १ । २ । ४ । १२-१७ ॥
टिप्पणी
३० - ० रास्नासीन्द्राण्यै संहननं । विष्णोर्वेष्योस्यू० " ० अग्ने जिह्वा सुभू- देवेभ्य० इति काण्व० ।
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
योक्त्रमाज्यं च यज्ञो वा देवता । स्वराट् त्रिष्टुप् । धैवतः ॥
मराठी (2)
भावार्थ
या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. परमेश्वर हा प्रत्येक पदार्थात व्याप्त असून, वेदाच्या मंत्रामंत्रातून वर्णिलेला आहे. त्यासाठी सर्व माणसांनी त्याचा स्वीकार केला पाहिजे.
टिप्पणी
प्रत्येक वेदमंत्रात वर्णन केल्याप्रमाणे विद्वानांनी ग्रहण केलेला हा यज्ञ सर्व प्राण्यांना प्रत्येक पदार्थाद्वारे पराक्रम व बल देण्यास समर्थ असतो.
विषय
हा पूर्वाक्त यज्ञ कसा आहे आणि कसे फळ देणारा आहे, हे पुढील मंत्रात प्रकाशित केले आहे -
शब्दार्थ
शब्दार्थ - हे जगदीश्वर, आपण (अदित्यै) या पृथिवीवर (रास्ना) रस आदी पदार्थांना उत्पन्न करणारे (असि) आहात. (विष्णोः) (असि) व्यापक आहात. (वेष्यः) पृथिवी आणि पृथिवीवरील सर्व पदार्थांमधे विद्यमान (असि) आहात. तसेच आपणच (अग्नेः) भौतिक अग्नीची (जिह्वा) जिह्वारूप (असि) आहांत (अग्नीला तेज व प्रकाश देणारे आपणच आहात.) (देवेभ्यः) विद्वज्जन (धाम्ने धाम्ने) ज्या धामामधे राहून सुखी असतात आणि उत्तम पदार्थांना प्राप्त करतात, ते तीन धाम म्हणजे स्थान, नाम आणि जन्म, या तीन धर्मांच्या प्राप्तीसाठी (यजुषे यजुषे) यजुर्वेदाचा प्रत्येक मंत्राचा अर्थ जाणण्यासाठी विद्वज्जन (सुहूः) श्रेष्ठ आणि स्तवनीय अशा रूपाने (त्वा) आपणास पाहतात, तसे मी (अदब्धेन) प्रेमाने व आनंदाने (चक्षुषा) ज्ञानरूप नेत्राद्वारे (उर्ज्जे) पराक्रम (आदित्यै) पृथिवी व (देवेभ्यः) श्रेष्ठ गुणांच्या प्राप्तीसाठी अथवा (धाम्ने धाम्ने) स्थान, नाम आणि जन्म आदी पदार्थांच्या प्राप्तीसाठी तसेच (यजुषे यजुषे) यजुर्वेदाच्या प्रत्येक मंत्राचा अर्थ जाणून घेण्यासाठी (अवपश्यामि) तानरूप नेत्रांनी आपणांकडे पाहता. आपणही कृपाकरून मला आपले ज्ञान व्हावे असे करा व माझ्या पूजनाचा (भव) स्वीकार करा. हा या मंत्राचा पहिला अर्थ झाला. आतां दुसरां अर्थ सांगत आहोत. हा यज्ञ (अदित्यै) अंतरिक्षात (रास्ना) रसादी पदार्थांच्या क्रियेचे (उत्पत्ती आणि परिवर्तनाचे कारण (असि) आहे. (विष्णोः) अंतरिक्षात यज्ञविषयक कार्यांना (वेष्यः) व्यापकत्व देणारा (असि) आहे,(अग्नेः) या भौतिक अग्नीच्या (जिह्वा) जिभेप्रमाणे (असि) आहे, तसेच देवेभ्यः) विद्वज्जनांना दिव्य गुणांचा दाता आहे (धाम्ने धाम्ने) कीर्ती, स्थान आणि जन्म यांची प्राप्ती करून देणारा आहे, (यजुषे यजुषे) यजुर्वेदाच्या एक एक मंत्राचा आशय जाणून घेण्याचे (सुहूः) उत्तम आणि प्रशंसनीय साधन (असि) आहे, त्यामुळे मी (त्वा) या यज्ञाला (अदब्धेन) सुख आणि आनंद पुरितं (चक्षुषा) या प्रत्यक्ष नेत्रांनी (अवपश्ययामि) पाहतो). (त्वा) त्या यज्ञाला (अदित्यै) पृथिवी आदी पदार्थ (देवेभ्यः) उत्तमोत्तम गुण (धाम्ने धाम्ने) स्थान, नाम आणि जन्म देणारा (यजुषे यजुषे) यजुर्वेदाच्या प्रत्येक मंत्राने कल्याण प्राप्त करण्याकरिता (अवपश्यामि) यज्ञक्रिया आणि व्यवहाराचे कौशल्य सांगणारा, असे मानतो. ॥30॥
भावार्थ
भावार्थ - यामंत्रात श्लेषालंकार आहे. ज्याप्रमाणे सर्व मनुष्यांसाठी आवश्यक आहे की त्यांनी जगदीश्वराला वस्तुमात्रात अवस्थित पाहावे, आणि त्या ईश्वराला वेदाच्या प्रत्येक मंत्राचा प्रतिपादक आणि उपासनीय मानावे त्याप्रमाणे हा यज्ञ देखील वेदाच्या प्रत्येक मंत्राद्वारे उत्तमप्रकारे प्रतिपादित आहे, विद्वज्जनांद्वारे सेवित आहे आणि पदार्थांमधे सर्व प्राण्याकरिता पदार्थांमधे पराक्रम व शक्ती देणारा आहे, असे जाणावे. ॥30॥
इंग्लिश (3)
Meaning
O’ Lord Thou art the Creator of juices in the soil. Thou art the Omnipresent, the Pervader of all. Like the flame of fire Thou art inextinguishable. Thou art worthy of worship by the sages at all places, meant for it, through the recitation of the vedic texts. May we realise Thee through our peaceful spiritual vision, for our advancement.
Meaning
Yajna, you are the nectar of life for the earth. You are the presence of Vishnu, the creative power of yajna. You are life on the earth and light in the sky. You are the tongue of Agni, tasting the sweets of life. I see this presence in truth with steady and blessed eye for the sake of food, energy, and the light of life, in every place and in every chant of mantra. You are so close, invoked so freely, so be gracious for me too.
Translation
You are the girdle of the earth. (1) You are the waist-belt of the sun. (2) I wear you for vigour. (3) I look at you with pleased eyes. You are the tongue of fire. For me become a good invoker of Nature's bounties at every place in every sacrifice. (4)
Notes
According to the ritualists, this mantra is recited while adhvaryu girds the wife of the sacrificer with a munja cord. Rasna रास्ना रशना і. е. the girdle. Aditi, that which is undevided; the earth; the Eternity as well. Vespa, one that surrounds or encompasses. वेष्प आवत उच्यते i. e. waist-band. Suhu, а good invoker; also one that can be easily invoked.
बंगाली (1)
विषय
পুনঃ স য়জ্ঞঃ কীদৃশঃ কিং ফলো ভবতীত্যুপদিশ্যতে ॥
পুনরায় উক্ত যজ্ঞ কী প্রকারের এবং কী ফল দান করে, উহা পরবর্ত্তী মন্ত্রে প্রকাশিত করা হইয়াছে ॥
पदार्थ
পদার্থঃ- হে জগদীশ্বর । আপনি (অদিত্যৈ) পৃথিবীর (রাস্না) রসাদি পদার্থ সকলের উৎপন্নকারী (অসি) হয়েন (বিষ্ণো) ব্যাপক (বেষ্পঃ) পৃথিবী ইত্যাদি সব পদার্থে প্রবর্ত্তমান ও (অসি) আছেন তথা (অগ্নেঃ) ভৌতিক অগ্নির (জিহ্বা) জিহ্বারূপ (অসি) হয়েন অথবা (দেবেভ্যঃ) বিদ্বান্দিগের জন্য (ধাম্নে ধাম্নে) যাহাতে সেই সব বিদ্বান্ সুখরূপ পদার্থগুলি প্রাপ্ত হয়েন যাহা তিনটি ধাম অর্থাৎ স্থান, নাম ও জন্ম সেই সব ধর্মের প্রাপ্তির তথা (য়জুষে য়জুষে) যজুর্বেদের মন্ত্র-মন্ত্রের তাৎপর্য্য প্রকাশিত হওয়ার জন্য (সূহ্ব) যাহা শ্রেষ্ঠতাপূর্বক স্তুতি করিবার যোগ্য এই প্রকার (ত্বা) আপনাকে আমি (অদব্ধেন) প্রেমসুখযুক্ত (চক্ষুষা) বিজ্ঞান দ্বারা (উর্জ্জে) পরাক্রম (অদিত্যৈ) পৃথিবী তথা (দেবেভ্যঃ) শ্রেষ্ঠ গুণ সকল বা (ধাম্নে ধাম্নে) স্থান, নাম ও জন্মাদি পদার্থ সকলের প্রাপ্তি তথা (য়জুষে য়জুষে) যজুর্বেদের মন্ত্র-মন্ত্রের তাৎপর্য্য জানিবার জন্য (ত্বা) আপনাকে (অবপশ্যামি) জ্ঞান রূপী নেত্র দ্বারা দর্শন করি, আপনিও কৃপা করিয়া (মে) আমাকে বিদিত ও আমার পূজন প্রাপ্ত (ভব) হউন । ইহা এই মন্ত্রের প্রথম অর্থ হইল ॥ এখন দ্বিতীয় বলা হইতেছে ॥ যে কারণে এই যজ্ঞ (অদিত্যৈ) অন্তরিক্ষের সম্পর্কযুক্ত (রাস্না) রসাদি পদার্থের ক্রিয়ার কারণ (অমি) হয় (বিষ্ণোঃ) যজ্ঞসম্পর্কীয় কার্য্যের (বেষ্পঃ) ব্যাপক, (অগ্নেঃ) ভৌতিক অগ্নির (জিহ্বা) জিহ্বারূপ, (দেবেভ্যঃ) তথা দিব্যগুণ (ধাম্নে ধাম্নে) কীর্ত্তি, স্থান ও জন্ম ইহাদের প্রাপ্তি অথবা (মে) আমার জন্য (য়জুষে য়জুষে) যজুর্বেদের মন্ত্র-মন্ত্রের তাৎপর্য্য জানিবার জন্য (সুহূঃ) সম্যক্ প্রকার প্রশংসা করিবার যোগ্য (ভব) হয় । এই কারণে (ত্বা) সেই যজ্ঞকে আমি (অদব্ধেন) সুখপূর্বক (চক্ষুষা) প্রত্যক্ষ প্রমাণ সহ নেত্র দ্বারা (অবপশ্যামি) দর্শন করি তথা (ত্বা) উহাকে (অদিত্যৈ) পৃথিবী ইত্যাদি পদার্থ (দেবেভ্যঃ) উত্তমোত্তম গুণ (উর্জ) পরাক্রম (ধাম্নে ধাম্নে) স্থানে-স্থানে তথা (য়জুষে য়জুষে) যজুর্বেদের মন্ত্র-মন্ত্র দ্বারা হিত হওয়ার জন্য (অবপশ্যামি) ক্রিয়ার কুশলতা পূর্বক দর্শন করি ॥ ৩০ ॥
भावार्थ
ভাবার্থঃ- এই মন্ত্রে শ্লেষালঙ্কার আছে । সব মনুষ্যদিগকে যেমন এই জগদীশ্বর বস্তু-বস্তুতে স্থিত তথা বেদের মন্ত্রে মন্ত্রে প্রতিপাদিত এবং সেবা করিবার যোগ্য সেইরূপই এই যজ্ঞ বেদের প্রতি মন্ত্রে ভাল প্রকার সিদ্ধ, প্রতিপাদিত, বিদ্বান্দিগের দ্বারা সেবিত, সব প্রাণিদিগের জন্য প্রতি পদার্থে পরাক্রম ও বল পৌঁছাইবার যোগ্য হয় ॥ ৩০ ॥
मन्त्र (बांग्ला)
অদি॑ত্যৈ॒ রাস্না॑সি॒ বিষ্ণো॑র্বে॒ষ্পো᳖ऽসূ্য॒র্জে ত্বাऽদ॑ব্ধেন ত্বা॒ চক্ষু॒ষাব॑ পশ্যামি । অ॒গ্নের্জি॒হ্বাসি॑ সু॒হূর্দে॒বেভ্যো॒ ধাম্নে॑ধাম্নে মে ভব॒ য়জু॑ষে য়জুষে ॥ ৩০ ॥
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
অদিত্যা ইত্যস্য ঋষিঃ স এব । য়জ্ঞো দেবতা । নিচৃজ্জগতী ছন্দঃ ।
নিষাদঃ স্বরঃ ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
N/A
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
N/A
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
N/A
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
Shri Virendra Agarwal
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal