Loading...
यजुर्वेद अध्याय - 1

मन्त्र चुनें

  • यजुर्वेद का मुख्य पृष्ठ
  • यजुर्वेद - अध्याय 1/ मन्त्र 27
    ऋषिः - परमेष्ठी प्रजापतिर्ऋषिः देवता - यज्ञो देवता छन्दः - ब्राह्मी त्रिष्टुप्, स्वरः - धैवतः
    138

    गा॒य॒त्रेण त्वा॒ छन्द॑सा॒ परि॑गृह्णामि॒ त्रैष्टु॑भेन त्वा॒ छन्द॑सा॒ परि॑गृह्णामि॒ जाग॑तेन त्वा॒ छन्द॑सा॒ परि॑गृह्णामि॒। सु॒क्ष्मा चासि॑ शि॒वा चा॑सि स्यो॒ना चासि॑ सु॒षदा॑ चा॒स्यू॑र्ज॑स्वती॒ चासि॒ पय॑स्वती च॥२७॥

    स्वर सहित पद पाठ

    गा॒य॒त्रेण॑। त्वा॒। छन्द॑सा। परि॑। गृ॒ह्णा॒मि॒। त्रैष्टु॑भेन। त्रैस्तु॑भे॒नेति॒ त्रैस्तु॑भेन। त्वा॒। छन्द॑सा। परि॑। गृ॒ह्णा॒मि॒। जाग॑तेन। त्वा॒। छन्द॑सा। परि॑। गृ॒ह्णा॒मि॒। सु॒क्ष्मा। च॒। असि॑। शि॒वा। च॒। अ॒सि॒। स्यो॒ना। च॒। असि॑। सु॒षदा॑। सु॒सदेति॑ सु॒ऽसदा॑। च॒। अ॒सि॒। ऊर्ज॑स्वती। च॒। असि॑। पय॑स्वती। च॒ ॥२७॥


    स्वर रहित मन्त्र

    गायत्रेण त्वा छन्दसा परिगृह्णामि त्रैष्टुभेन त्वा छन्दसा परिगृह्णामि जगतेन त्वा छन्दसा परि गृह्णामि । सुक्ष्मा चासि शिवा चासि स्योना चासि सुषदा चास्यूर्जस्वती चासि पयस्वती च ॥


    स्वर रहित पद पाठ

    गायत्रेण। त्वा। छन्दसा। परि। गृह्णामि। त्रैष्टुभेन। त्रैस्तुभेनेति त्रैस्तुभेन। त्वा। छन्दसा। परि। गृह्णामि। जागतेन। त्वा। छन्दसा। परि। गृह्णामि। सुक्ष्मा। च। असि। शिवा। च। असि। स्योना। च। असि। सुषदा। सुसदेति सुऽसदा। च। असि। ऊर्जस्वती। च। असि। पयस्वती। च॥२७॥

    यजुर्वेद - अध्याय » 1; मन्त्र » 27
    Acknowledgment

    संस्कृत (2)

    विषयः

    केन स यज्ञो ग्राह्योऽनुष्ठातव्यश्चेत्युपदिश्यते॥

    अन्वयः

    येन यज्ञेन चोत्तमैः पदार्थैः सह सुक्ष्मासि भवति। येन च कल्याणकारिभिर्गुणैर्मनुष्यैश्चेयं शिवासि भवति। येन चानुत्तमैः सुखैः सहेयं स्योनासि भवति। येन चोत्तमाभिः सुखकारिकाभिः स्थितिगतिभिः सहेयं सुषदासि भवति। येन चौत्तमैर्यवादिभिरन्नैः सहेयमूर्जस्वत्यसि भवति। येन चौत्तमैर्मधुरादिरसवद्भिः फलैर्युक्तेयं पृथिवी पयस्वती च जायते। अहं यज्ञविद्याविन्मनुष्यो गायत्रेण छन्दसा त्वा तं यज्ञं परिगृह्णामि। अहं त्रैष्टुभेन छन्दसा त्वा तमिमं पदार्थसमूहं परिगृह्णामि। अहं जागतेन छन्दसा त्वा तमिममग्निं परिगृह्णामि॥२७॥

    पदार्थः

    (गायत्रेण) गायत्र्येव गायत्रं तेन। छन्दसः प्रत्ययविधाने नपुंसकात् स्वार्थ उपसंख्यानम्। (अष्टा॰भा॰वा॰४।२।५५) अनेन गायत्रशब्दे अण् त्रैष्टुभादिषु अञ् च (त्वा) परमात्मानं तमिमं यज्ञं वा (छन्दसा) आह्लादकारिणा। चन्देरादेश्च छः। (उणा॰४।२२६) अनेनासुन् प्रत्ययः। (परि) सर्वतो भावे। परीति सर्वतो भावं प्राह। (निरु॰१।३) (गृह्णामि) संपादयामि (त्रैष्टुभेन) त्रिष्टुबेव त्रैष्टुभं तेन (त्वा) त्वां सर्वानन्दमयम्, तं पदार्थसमूहं वा (छन्दसा) स्वातन्त्र्यानन्दप्रदेन (परि) अभितः (गृह्णामि) संपादयामि। (जागतेन) जगत्येव जागतं तेन (त्वा) त्वां सुखस्वरूपं तमग्निं वा (छन्दसा) अत्यानन्दप्रकाशेन (परि) समन्तात् (गृह्णामि) स्वीकरोमि। (सुक्ष्मा) शोभना चासौ क्ष्मेयं पृथिवी च सा। क्ष्मेति पृथिवीनामसु पठितम्। (निघं॰१।१) (च) समुच्चयार्थे (असि) भवति। अत्र सर्वत्र पुरुषव्यत्ययः (शिवा) मङ्गलप्रदा (च) समुच्चये (असि) भवति (स्योना) सुखप्रदा। स्योनमिति सुखनामसु पठितम्। (निघं॰३।६) (च) समुच्चये (असि) भवति (सुषदा) सुष्ठु सीदन्ति यस्यां सा (च) समुच्चये (असि) भवति (ऊर्जस्वती) अन्नवती। ऊर्गित्यन्ननामसु पठितम्। (निघं॰२।७) ऊर्ग्बहुविधमन्नं यस्यां सेति भूम्नि मतुप्। ज्योत्स्नातमिस्रा॰। (अष्टा॰५।२।११४) इति निपातितः (च) समुच्चये (असि) भवति (पयस्वती) पयः प्रशस्तो रसो विद्यतेऽस्यां सा। अत्र प्रशंसार्थे मतुप्। पयस्वती रसवती। (शत॰१।२।५।११) (च) समुच्चये॥ अयं मन्त्रः (शत॰१।२।५।१-११) व्याख्यातः॥२७॥

    भावार्थः

    वेदप्रकाशकेश्वरोऽस्मान् प्रत्यभिवदति युष्माभिर्न चान्तरेण वेदमन्त्राणां पठनं तदर्थज्ञान [मन्तरेण च] यज्ञानुष्ठानं सुखफलं प्राप्तुं सर्वशुभगुणाढ्याः सुखकारिणोऽन्नजलवाय्वादयः पदार्थाः शुद्धाश्च कर्तुं शक्यन्ते। तस्मादेतस्य त्रिविधस्य यज्ञस्य सिद्धिं प्रयत्नेन निष्पाद्य सुखे स्थातव्यम्। ये चाऽस्यां वायुजलौषधिदूषका दुर्गन्धादयो दोषा दुष्टाश्च मनुष्याः सन्ति ते सर्वदा निवारणीयाः॥२७॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषयः

    केन स यज्ञो ग्राह्योऽनुष्ठातव्यश्चेत्युपदिश्यते॥

    सपदार्थान्वयः

    येन यज्ञेन चोत्तमैः पदार्थैः सह सुक्ष्मा शोभना चाऽसौ क्ष्मेयं पृथिवी च सा असि=भवति, = येन च कल्याणकारिभिर्गुणैर्मनुष्यैश्चेयं शिवा मङ्गलप्रदा असि=भवति, येन चाऽनुत्तमैः सुखैः सहेयं स्योना सुखप्रदा असि=भवति, येन चोत्तमाभिः सुखकारिकाभिः स्थितिगतिभिः सहेयं सुषदा सुष्ठु सीदन्ति यस्यां सा असि=भवति,=येन चोत्तमैर्यवादिभिरन्नैः सहेयम् ऊर्जस्वती अन्नवती=ऊर्ग्बहुविधमन्नं यस्यां सा असि=भवति, =येन चोत्तमैर्मधुरादिरसवद्भिः फलैर्युक्तेयं पृथिवी पयस्वती पयः=प्रशस्तो रसो विद्यतेऽस्यां सा रसवती च जायते

      अहं यज्ञविद्याविन्मनुष्यो गायत्रेण गायत्र्येव गायत्रं तेन छन्दसा आह्लादकारिणा त्वा=तं यज्ञं परमात्मामं तमिमं यज्ञं वा परिगृह्णामि सर्वतोभावेन सम्पादयामि।

      अहं त्रैष्टुभेन त्रिष्टुबेव त्रैष्टुभं तेन छन्दसा स्वातन्त्र्याऽऽनन्दप्रदेन त्वा=तमिमं पदार्थसमूहं त्वां सर्वानन्दमयं तं पदार्थसमूह वा परिगृह्णामि अभितः सम्पादयामि।

      अहं जागतेन जगत्येव जागतं तेन छन्दसा अत्यानन्दप्रकाशेन त्वा=तमिममग्निं त्वां सुखस्वरूपं तमग्निं वा परिगृह्णामि समन्तात् स्वीकरोमि ॥ १। २७॥

    पदार्थः

    (गायत्रेण) गायत्र्येव गायत्रं तेन । छन्दसः प्रत्ययविधाने नपुंसकात् स्वार्थ उपसंख्यानम् ॥ अ० ४ । २ । ५५॥ अनेन गायत्रशब्दे अण् त्रैष्टुभादिषु अञ् च (त्वा) परमात्मानं तमिमं यज्ञं वा (छन्दसा) आह्लादकारिणा । चन्देरादेश्च छः ॥ उ० ४ । २२६॥ अनेनासुन् प्रत्ययः। (परि) सर्वतो भावे । परीति सर्वतो भावं प्राह ॥ निरु० १ । ३ ॥ (गृह्णामि) संपादयामि (त्रैष्टुभेन) त्रिष्टुबेव त्रैष्टुभं तेन (त्वा) त्वां सर्वानन्दमयं तं पदार्थसमूहं वा (छन्दसा) स्वातंत्र्यानन्दप्रदेन (परि) अभितः (गृह्णामि) संपादयामि (जागतेन) जगत्येव जागतं तेन (त्वा) त्वां सुखस्वरूपं तमग्निं वा (छन्दसा) अत्यानन्दप्रकाशेन (परि) समन्तात् (गृह्णामि) स्वीकरोमि (सुक्ष्मा) शोभना चासौ क्ष्मेयं पृथिवी च सा । क्ष्मेति पृथिवीनामसु पठितम् ॥ निघं १ । १ ॥ (च) समुच्चयार्थे (असि) भवति । अत्र सर्वत्र पुरुषव्यत्ययः (शिवा) मंगलप्रदा (च) समुच्चये (असि) भवति (स्योना) सुखप्रदा । स्योनमिति सुखनामसु पठितम् ॥ निघं० ३ । ६ ॥ (च) समुच्चये (असि) भवति (सुषदा) सुष्ठु सीदन्ति यस्यां सा (च) समुच्चये (असि) भवति (ऊर्जस्वती) अन्नवती । ऊर्गित्यन्ननामसु पठितम् ॥ निघं० २ । ७ । ऊर्ग्बहुविधमन्नं यस्यां सेति भूम्नि मतुप् । ज्योत्स्नातमिस्रा० ॥ अ० ५। २ । ११४ ॥ इति निपातितः (च) समुच्चये (असि) भवति (पयस्वती) पयः=प्रशस्तो रसो विद्यतेऽस्यां सा । अत्र प्रशंसार्थे मतुप् पयस्वती रसवती ॥ श० १।२। ५ । ११ ॥ (च) समुच्चये ॥ अयं मंत्रः श० १ । २।५। १-११ व्याख्यातः ॥२७॥

    भावार्थः

    [अहं गायत्रेण, त्रैष्टुभेन, जागतेन छन्दसा त्वा=तमिमं यज्ञं, तमिमं पदार्थं समूहं, तमिमग्निं परिगृह्णामि]

    वेदप्रकाशकेश्वरोऽस्मान् प्रत्यभिवदति--युष्माभिर्न चान्तरेण वेदमन्त्राणां पठनं, तदर्थज्ञानं, यज्ञानुष्ठानं, सुखफलं प्राप्तुं, सर्वशुभगुणाढ्या: सुखकारिणोऽन्नजलवाखादयः पदार्थाः शुद्धाश्च कर्तुं शक्यन्ते ।

    तस्मादेतस्य त्रिविधस्य यज्ञस्य सिद्धिं प्रयत्नेन निष्पाद्य सुखे स्थातव्यम् ।

    [येन च कल्याणकारिभिर्गुणैर्मनुष्यैश्चेयं शिवोऽसि=भवति]

    ये चास्यां वायुजलौषधिदूषका दुर्गन्धादयो दोषा दुष्टाश्च मनुष्याः सन्ति ते सर्वदा निवारणीयाः ॥१।२७ ॥

    विशेषः

    परमेष्ठी प्रजापतिः। यज्ञः=स्पष्टम्॥ ब्राह्मीत्रिष्टुप् । धैवतः स्वरः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    हिन्दी (4)

    विषय

    उक्त यज्ञ का ग्रहण वा अनुष्ठान किससे करना चाहिये, सो अगले मन्त्र में प्रकाश किया है॥

    पदार्थ

    जिस यज्ञ से उत्तम पदार्थों के साथ (सुक्ष्मा) यह पृथिवी शोभायमान (असि) होती है (च) तथा जिससे सुखकारक गुण (च) अथवा मनुष्यों के साथ यह (शिवा) मङ्गल की देने वाली (असि) होती है (च) तथा जिस कर के उत्तम से उत्तम सुखों के साथ यह पृथिवी (स्योना) सुख उत्पन्न करने वाली (असि) होती है (च) और जिससे उत्तम-उत्तम सुख करने वाले और चलने के साथ यह (सुषदा) सुख से स्थिति करने योग्य (असि) होती है [च] तथा जिन उत्तम यव आदि अन्नों के साथ यह (ऊर्जस्वती) अन्नवाली (असि) होती है। (च) और जिन उत्तम मधुर आदि रस वाले फलों करके यह पृथिवी (पयस्वती) प्रशंसा करने योग्य रस वाली (असि) होती है, (त्वा) उस यज्ञ को मैं यज्ञविद्या का जानने वाला मनुष्य (गायत्रेण) गायत्री (छन्दसा) जो कि चित्त को प्रफुल्लित करने वाला है, उससे (परिगृह्णामि) सब प्रकार से सिद्ध करता हूं और मैं (त्रैष्टुभेन) त्रिष्टुभ् (छन्दसा) जो कि स्वतन्त्रतारूप से आनन्द का देने वाला है, उससे (त्वा) पदार्थसमूह को (परिगृह्णामि) सब प्रकार से इकट्ठा करता हूं तथा मैं (जागतेन) जगती जो कि (छन्दसा) अत्यन्त आनन्द का प्रकाश करने वाला है, उससे (त्वा) उस भौतिक अग्नि को (परिगृह्णामि) अच्छी प्रकार स्वीकार करता हूं॥२७॥

    भावार्थ

    वेद का प्रकाश करने वाला ईश्वर हम लोगों के प्रति कहता है कि हे मनुष्यो! तुम लोग वेदमन्त्रों के विना पढ़े, उन के अर्थों के विना जाने और यज्ञ का अनुष्ठान विना किये सुखरूप फल को प्राप्त नहीं हो सकते और जो सब शुभ गुणयुक्त सुखकारी अन्न, जल और वायु आदि पदार्थ हैं, उनको शुद्ध नहीं कर सकते। इससे यह तीन प्रकार के यज्ञ की सिद्धि यत्नपूर्वक सम्पादन कर के सदा सुख ही में रहना चाहिये और जो इस पृथिवी में वायु, जल तथा ओषधियों को दूषित करने वाले दुर्गन्ध, अपगुण तथा दुष्ट मनुष्य हैं, वे सर्वदा निवारण करने चाहियें॥२७॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    उक्त यज्ञ का ग्रहण और अनुष्ठान किससे करना चाहिए, यह उपदेश किया है॥

    भाषार्थ

    जिस यज्ञ के कारण उत्तम पदार्थों से (सुक्ष्मा) यह पृथिवी शोभन (सुन्दर असि) होती है, जिस यज्ञ के कारण कल्याणकारी गुणों और मनुष्यों से यह (शिवा) मंगलकारी (असि) होती है, जिस यज्ञ के कारण अत्युत्तम सुखों से यह (स्योना) सुखदायक (असि) होती है, जिस यज्ञ के कारण उत्तम, सुखकारक स्थिति और गतियों से यह (सुषदा) अच्छी प्रकार बैठने योग्य (असि) होती है, जिस यज्ञ के कारण उत्तम यव आदि अन्नों से यह (ऊर्जस्वती) नाना प्रकार के अन्न से सम्पन्न (असि) होती है, और जिस यज्ञ के कारण उत्तम, मधुर आदि रसों वाले फलों से युक्त यह पृथिवी (पयस्वती) प्रशंसनीय रस वाली होती है।

    यज्ञ विद्या का ज्ञाता मैं (गायत्रेण छन्दसा) आनन्दकारी गायत्री छन्द से (त्वा) उस यज्ञ को वा परमात्मा को (परिगृह्णामि) सब ओर से सिद्ध करता हूँ।

    मैं--(त्रैष्टुभेनछन्दसा) स्वतन्त्रता का आनन्द प्रदान करने वाले त्रिष्टुप् छन्द से (त्वा) उस सर्वानन्दमय पदार्थ समूह को (परिगृह्णामि) सब ओर से सिद्ध करता हूँ।

    मैं--(जागतेन छन्दसा) अत्यन्त को प्रकाशित करने वाले जगती छन्द से (त्वा) उस अग्नि वा सुखस्वरूप परमात्मा  को (परिगृह्णामि) सब ओर से स्वीकार करता हूँ॥

    भावार्थ

    वेदों का प्रकाश करने वाला ईश्वर हमें उपदेश देता है कि तुम लोग वेद मन्त्रों के पाठ, उनके अर्थ का ज्ञान और यज्ञानुष्ठान के बिना सुख रूप फल की प्राप्ति, तथा सब शुभ गुणों से भरपूर सुखकारी अन्न, जल, वायु आदि पदार्थों की शुद्धि नहीं कर सकते।

    इसलिये--इस तीन प्रकार से यज्ञ की सिद्धि को प्रयत्न से पूरा करके सुख में स्थित रहो।

    और जो इस पृथिवी पर वायु, जल और औषधियों को दूषित करने वाले दुर्गन्ध आदि दोष और दुष्ट मनुष्य हैं उनको सदा दूर हटाओ॥१।२७॥

    भाष्यसार

    . यज्ञ से पृथिवी को शोधन--यज्ञ से पृथिवी और इसके पदार्थ उत्तम हो जाते हैं, जिससे यह सु+क्ष्मा (उत्तम-पृथिवी) कहलाती है। यज्ञ के कल्याणकारी गुणों और याज्ञिक लोगों से यह शिवा (मंगलकारी), अत्युत्तम सुखों से युक्त होने? सुखदायक (स्योना)उत्तम सुखदायक स्थिति और गति से निवास योग्य (सुषदा), उत्तम यव आदि अन्नों के कारण अन्नवती (ऊर्जस्वती),उत्तम मधुरादि रसों से भरे फलों से युक्त होने से रसवती (पयस्वती) होती है।

    . यज्ञ--गायत्री आदि छन्दों से मण्डित वेदमन्त्रों से यज्ञ का अनुष्ठान करें। यज्ञ आह्लादकारी, स्वतन्त्रतारूप आनन्द का वाला तथा अत्यन्तानन्द को प्रकाशित करने वाला है।

    . ईश्वर--यज्ञ के समान ईश्वर भी आह्लादकारी, स्वतन्त्रता रूप आनन्द का देने वाला, सर्वानन्दमय, अत्यन्त आनन्द का प्रकाश करने वाला और सुखस्वरूप है॥

    विशेष

    परमेष्ठी प्रजापतिः।  यज्ञः = स्पष्टम्।।  ब्राह्मी त्रिष्टुप्। धैवतः स्वरः॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    घर को स्वर्ग बनाना

    पदार्थ

    ‘हम इस संसार में किसी भी वस्तु को स्वीकार करें तो किस दृष्टिकोण से’? इस प्रश्न का उत्तर देते हुए कहते हैं १. हे पदार्थ! मैं ( त्वा ) = तुझे ( गायत्रेण छन्दसा ) = [ गयाः प्राणाः तान् तत्रे ] प्राणों की रक्षा के दृष्टिकोण से, प्राणों की रक्षा की इच्छा से [ छन्दः = अभिप्रायः ] ( परिगृह्णामि ) = स्वीकार करता हूँ। [ क ] हम घर ऐसा बनाएँ जो प्राणशक्ति की वृद्धि के विचार से उत्तम हो, जिसमें सूर्य की किरणों का प्रवेश खूब होता हो, जहाँ वायु का प्रवाह अविच्छिन्न रूप से चलता हो। [ ख ] घर में उन्हीं खाद्य पदार्थों को जुटाएँ जो प्राणशक्ति के पोषक हों। [ ग ] उन्हीं क्रियाओं को करें जो प्राणशक्ति का ह्रास करनेवाली न हों। [ घ ] घरों में इस प्रकार से सत्सङ्ग आदि की व्यवस्था करें, जिससे सबकी मनोवृत्तियाँ उत्तम बनें और सभी लोग प्राणशक्ति-सम्पन्न बने रहें। 

    २. ( त्वा त्रैष्टुभेन छन्दसा परिगृह्णामि ) = हे पदार्थ! मैं तुझे त्रैष्टुभ छन्द से ग्रहण करता हूँ। इस इच्छा [ छन्द ] से ग्रहण करता हूँ कि मेरे त्रिविध तापों—आध्यात्मिक, आधिभौतिक व आधिदैविक दुःखों की निवृत्ति [ स्तुभ = to stop ] हो। अथवा मैं इस इच्छा से तेरा ग्रहण करता हूँ कि मेरे घर में ( त्रि ) = तीनों—प्रकृति, जीव व परमात्मा का ( स्तुभ ) = स्तवन चले, प्रकृति, जीव व परमात्मा तीनों का विचार ठीक प्रकार से हो।

    ३. ( त्वा जागतेन छन्दसा परिगृह्णामि ) = हे पदार्थ! मैं तुझे जगती के हित की इच्छा से ग्रहण करता हूँ। प्रत्येक पदार्थ के ग्रहण में यह दृष्टिकोण बड़ा महत्त्वपूर्ण है कि इस पदार्थ के ग्रहण से मैं लोकहित के लिए अधिक क्षम = समर्थ बन पाऊँ। भोजन ऐसा हो जो मुझे पूर्ण स्वस्थ बनाए, जिससे मैं दीर्घजीवी बनकर देर तक लोकसंग्रहात्मक कर्मों में लगा रहूँ। 

    ४. जब मेरा दृष्टिकोण ‘गायत्र, त्रैष्टुभ व जागत’ होगा तब मैं अपनी शाला = घर के विषय में कह सकूँगा कि [ क ] ( सु-क्ष्मा च असि ) = तू उत्तम निवास के योग्य है [ क्षि निवास ]। [ ख ] ( शिवा चासि ) = तू कल्याणरूप है, [ ग ] ( स्योना च असि ) = सुख देनेवाली है, [ घ ] ( सुषदा च असि ) = [ सु+सद् = बैठना ] सब लोगों के लिए उत्तमता से बैठने के योग्य है, [ ङ ] ( ऊर्जस्वती च असि ) = बल व प्राणशक्ति से सम्पन्न है [ ऊर्ज बलप्राणनयोः ], [ च ] ( पयस्वती च ) = [ ओप्यायी वृद्धौ ] तू सब प्रकार से आप्यायन व वर्धन करनेवाली है।

    भावार्थ

    भावार्थ — संसार में प्रत्येक क्रिया में हमारा दृष्टिकोण ‘प्राणशक्ति की रक्षा, त्रिविधताप- निवृत्ति व लोकहित’ हो। ऐसा होगा तो हमारे घर उत्तम निवास योग्य, मङ्गलमय, सुखद, लोगों से बैठने योग्य, बल-प्राणशक्ति-सम्पन्न व सब प्रकार से वर्धन के कारण होंगे।

    टिप्पणी

    सूचना — ऊक् का अर्थ रस लें और ‘पयस्’ का अर्थ दूध करें तो अर्थ होगा कि हमारे घर अन्न-रसों व दूध से भरपूर हों।

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    राष्ट्र के ब्रह्म, क्षत्र, और ऐश्वर्य तीनों बलों की वृद्धि, पृथ्वी का वर्णन ।

    भावार्थ

    हे यज्ञमय प्रजासंघ ! (त्वा) तुझ को (गायत्रेण छन्द्रसा) गायत्री छन्द से अर्थात् ब्राह्मणों के ज्ञानकार्य से मैं ( परिगृह्णामि) स्वीकार करूं, तुझे अपनाऊं। (त्वा) तुझ को ( त्रैष्टुभेन छन्दसा ) त्रिष्टुप् छन्द से अर्थात् क्षत्रियों के क्षत्रकर्म से ( परि गृह्णामि ) स्वीकार करता हूं और ( जागतेन छन्दसा ) जगती छन्द से अर्थात् वैश्यकर्म, व्यापार से ( परिगृह्णामि ) स्वीकार करता हूं, अपनाता हूं । अर्थात् राजा को पृथ्वी के पालन रूप राष्ट्रमय यज्ञ-कार्य के लिये विद्वान् लोग ब्राह्मण, क्षत्रिय और वैश्य तीनों वर्गों के पुरुष प्रसन्नतापूर्वक अपना राजा स्वीकार करें, हे पृथिवी ! तू ( सुक्ष्मा च असि ) उत्तम भूमि है । ( शिवा च असि ) कल्याणकारिणी, सुखकारिणी है । ( स्योना च असि ) तू सुखदायिनी है। (सुपदा च असि) तू सुखपूर्वक वसने और बैठने योग्य है। ( ऊर्जस्वती च असि ) तू उत्तम अन्न रस से युक्त है । और तू ( पयस्वती च ) दूध और घृत आदि पुष्टिकारक पदार्थों से युक्त है । शत० १ । २ । ३ । ६-११ ॥ 

    गायत्रच्छन्दा वै ब्राह्मणः । तै० १ । १६ । ६ ॥ ब्रह्म गायत्री क्षत्रं त्रिष्टुप् । शत० १ । ३ । ५।५॥ त्रैष्टुभो वै राजन्यः । ऐ० १ । २८ । ८ । २ ॥ त्रिष्टुप् छन्दा वै राजन्यः । तै० १ । १ । ९ । ६ ॥ क्षत्रं त्रिष्टुप् । कौ० ३।। ५ ॥ जागतो वै वैश्यः ऐ० १ । २८ ॥ जागताः पशवः । को ३० ।  २ ॥ जगती छन्दा वै वैश्यः । तै० १ । १।  ९ । ९ ॥
     
    इसके अतिरिक्त अध्यात्म में विष्णु रूप प्रजापति की उपासना के लिये उसके विराट् शरीर के तीन भाग करने चाहियें । पृथिवी, अन्तरिक्ष और द्यौ ।वे क्रम से गायत्री, त्रिष्टुप् और जगती छन्द नाम से कही जाती हैं।
     
    या वै सा गायत्र्यासीदियं वै सा पृथिवी।श० ० १ । ४ । १ । ३४ ॥ गायत्रोऽयं भूलोकः ॥ कौ० ८ । ९ ॥ त्रैष्टुभमन्तरिक्षम् । श० ८ । ३ । ४। ३१ ॥ जागतोसौ द्युलोकः | कौ० ८ । ९  ।।

    आधिदैविक पक्ष में --गायत्रं वा अग्नेश्छन्दः । का० १ । ३ । ५ । ४ ॥ त्रैष्टुभो हि वायुः । श० ८ । ७ । ३ । १२ ॥ जगती छन्द आदित्यो देवता । श० १० । ३ । २ । ६ ॥ जागतो वा एष य एष तपति । कौ० २५ ॥ ४ ॥ 
    आध्त्यात्मिक पक्ष में -- इस शरीर के शिर, उरस और जघन भाग उक्त तीन छन्द हैं। गायत्रं हि शिरः । श० ८ । ६ । २ । ६ ॥ उरस्त्रिष्टुप् ।ष०  २ । ३ ।। श्रोणी जगत्यः । श० ८ । ६ । २ ।८ ॥ 

    विद्वत्पक्ष में - वसु, रुद्र और आदित्य रूप तीन छन्द हैं। गायत्री वसूनां पत्नी । गो० ३ । २ । ६ ॥ त्रिष्टुप् रुद्राणां पत्नी । गो० ३०। २। ९ ॥ जगत्यादित्यानां पत्नी । गो० उ० । २ । ९ ॥ 
    शरीर में प्राण, अपान, व्यान तीन छन्द हैं। गायत्री वै प्राणः । श० १ । ३ । ५ । १५ ।। अपानस्त्रिष्टुप् । तां० ७ । ३ । ८ ॥ अयमवाङ् प्राण एष जगती । श० १० । ३ । ९ । ९ ॥ प्रजननसंहिता में वीर्य, प्रजनन, स्त्रीप्रजनन ये तीन छन्द हैं। इत्यादि समस्त प्रकरणों में परमेश्वर, पुरुष, राजा, राष्ट्र, समाज, अधिभौतिक अन्नोत्पत्ति आदि सब यज्ञ शब्द से लिये जाते हैं । पृथिवी शब्द से पृथिवी, प्रजा, स्त्री, प्रकृति, चिति आदि पदार्थ लिये जाते हैं । इति दिक् ॥
     

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    विष्णुर्वेदी च यज्ञो वा देवता । त्रिष्टुप् । धैवतः स्वरः ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    मराठी (2)

    भावार्थ

    वेद ज्ञान देणारा परमेश्वर सर्व लोकांना असा उपदेश करतो की हे माणसांनो, वेदमंत्रांचा अर्थ जाणल्याखेरीज यज्ञाच्या अनुष्ठानाचे सुखद फळ प्राप्त होऊ शकत नाही व अन्न, पाणी, वायू इत्यादी पदार्थ शुद्ध करता येत नाहीत. यासाठी तीन प्रकारे यज्ञसिद्धी करून सुखाने राहावे. या पृथ्वीवरील वायू, जल, वृक्ष यांना प्रदूषित करणारे दुर्गंधयुक्त पदार्थ नष्ट करावेत व दुर्गुणी आणि दुष्ट माणसांचेही निर्दालन करावे.

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    यज्ञाचे अनुष्ठान कोणी कसे करावे, याविषयी पुढील मंत्रात सांगितले आहे -

    शब्दार्थ

    शब्दार्थ - ज्या यज्ञामुळे ही (सुक्ष्मा) पृथिवी) उत्तम पदार्थांनी सुशोभित (असि) आहे (च) ज्या यज्ञामुळे सुखकारक गुणांची उत्पत्ती होते (च) तसेच ज्यामुळे ही भूमी मनुष्यासाठी (शिवा) मंगल कारिणी (असि) आहे, तसेच ज्या यज्ञामुळे ही पृथिवी उत्तमोत्तम सुख देणारी (स्योना) सुख उत्पन्न करणारी (असि) होते (च) आणि ज्यामुळे उत्तम सुख देत देत मनुष्यांना गति-गमन करण्याची सोय देते आणि ज्यामुळे (सुषदा) पृथिवी आनंदपूर्वक निवास करण्याची योग्य (असि) अशी झाली आहे, तसेच उत्तम यव आदी अन्ना (उर्जस्वती) ही पृथिवी अन्नदायिनी (अयि) होते (च) आणखीही ज्यामुळे ही भूमी उत्तम मधुररसपूरित फळें देणारी व (पयस्वती) प्रशंसनीय रस देणारी (असि) होते, मी यज्ञविद्येचा ज्ञाता, तुला त्या महोपकारी यज्ञाशी (गायत्रेण) गायत्री नामक (छन्दसा) हृदयास प्रसन्नता देणार्‍या छंदाशी तुला (परिगृह्णामि) संयुक्त करीत आहे. (यज्ञाकरिता तुला गायत्री छंदाचा प्रयोग करण्यास सांगत आहे) तसेच (त्रैष्टुभेन) त्रिष्टुभ्) (छन्दसा) स्वतंत्रपणे आनन्ददायी अशा छंदाचा उच्चार करून (त्वा) तुझ्यासाठी पदार्थ समूहाची (परिगृह्णामि) मी योग्य प्रकारे सिद्धता करीत आहे. तसेच मी (जागतेन) जगती नामक (छन्दसा) अत्यंत आनंददायी अशा छंदाद्वारे (त्वा) तुझ्यासाठी त्या भौतिक अग्नीचा (परिगृह्णामि) चांगल्याप्रकारे स्वीकार करीत आहे. ॥27॥

    भावार्थ

    भावार्थ - वेदांचा प्रकाश करणारा परमेश्‍वर आम्हांस सांगत आहे की हे मनुष्यांनो, तुम्ही वेदमंत्रांचे पठण केल्याशिवाय आणि त्या मंत्राचा अर्थ जाणल्याशिवाय यज्ञाचे अनुष्ठान करूं नये, कारण की त्याशिवाय वेदमंत्रांचा सुखरूप लाभ तुम्हांस प्राप्त होणार नाही. तसेच यज्ञाशिवाय तुम्ही शुभ गुणकारी अन्न, जल आणि वायू आदी जे पदार्थ आहेत, त्यांची शुद्धता करू शकत नाही. यामुळे तीन प्रकारच्या यज्ञाचे अनुष्ठान करावे, यत्नाने सर्व आवश्यक ती सिद्धता करावी आणि सदा सुखी राहावे. त्याचप्रमाणे या पृथ्वीवर वायु, जल आणि ओषधीनां दूषित करणारे, दुर्गंध, दोष उत्पन्न करणारे पदार्थ तसेच अपगुण निर्माण करणारे दुष्ट मनुष्य आहेत, त्यांचे सदा सर्वदा निवारण करावे. ॥27॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (3)

    Meaning

    I perform the yajna with the recitation of vedic verses in Gayatri, Trishtup, and Jagati metres. O Earth, thou art beautiful, a source of prosperity, and happiness, a fit place to dwell upon comfortably, full of corn, milk, sweet juices and fruits.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Meaning

    The earth is beautiful, kind and gracious, rich in comfort and security, food and energy, overflowing with the honey-sweet juices of fruits. It is so by virtue of yajna. I dedicate myself to yajna with the inspiring music of gayatri, ecstatic freedom of trishtubh, and illuminating expansiveness of jagati.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    O earth, I surround you with the gayatri metre. (1) I encompass you with the tristubh metre. (2) I enclose you with the jagati metre. (3) You are the earth, beautiful, propitious. (4) You are pleasing and a good seat to rest upon. (5) Youare full of invigorating foods and milk. (6)

    Notes

    Gayatrena chandasa, with the gayatri metre. Traistubhena, with the tristubh metre. Jagatena, with the jagati metre. The names ofthe three chief Vedic metres are mentioned in this mantra. Suksma, beneficial earth. Susada, pleasing to rest upon. Urjasva, full of invigorating food.

    इस भाष्य को एडिट करें

    बंगाली (1)

    विषय

    কেন স য়জ্ঞো গ্রাহ্যোऽনুষ্ঠাতব্যশ্চেত্যুপদিশ্যতে ॥
    উক্ত যজ্ঞের গ্রহণ বা অনুষ্ঠান কাহার দ্বারা করানো উচিত, ইহাই পরবর্ত্তী মন্ত্রে প্রকাশিত করা হইয়াছে ॥

    पदार्थ

    পদার্থঃ- যে যজ্ঞের দ্বারা উত্তম পদার্থ সহ (সুক্ষ্মা) এই পৃথিবী শোভায়মান (অসি) হয় (চ) তথা উত্তমোত্তম সুখ সহ এই পৃথিবী (স্যোনা) সুখ উৎপন্ন কারক (অসি) হয় (চ) এবং যাহা হইতে উত্তমোত্তম সুখকারক ইহা (সুষদা) সুখপূর্বক স্থিতি করিবার যোগ্য হয় (চ) তথা যে উত্তম যবাদি অন্ন সহ ইহা (ঊর্জস্বতী) অন্নযুক্ত (অসি) হয় (চ) এবং যে উত্তম মধুরাদি রসযুক্ত ফলের কারণে এই পৃথিবী (পয়স্বতী) প্রশংসা করিবার যোগ্য রসযুক্তা (অসি) হয় । (ত্বা) সেই যজ্ঞকে আমি যজ্ঞবিদ্যার জ্ঞাতা মনুষ্য (গায়ত্রেণ) গায়ত্রী (ছন্দসা) যাহা চিত্ত প্রফুল্লিত করে তাহা দ্বারা (পরিগৃহ্নামি) সর্ব প্রকারে সিদ্ধ করি এবং আমি (ত্রৈপ্টুভেন) ত্রিষ্টুপ (ছন্দসা) যাহা স্বতন্ত্রতা রূপে আনন্দ প্রদাতা তাহা দ্বারা (ত্বা) পদার্থ সমূহকে (পরিগৃহ্নামি) সর্বপ্রকারে সংগ্রহ করি তথা আমি (জাগতেন) জগতী যাহা (ছন্দসা) অত্যন্ত আনন্দের প্রকাশক তাহা দ্বারা (ত্বা) সেই ভৌতিক অগ্নিকে (পরিগৃহ্নামি) ভাল প্রকার স্বীকার করি ॥ ২৭ ॥

    भावार्थ

    ভাবার্থঃ- বেদ প্রকাশক ঈশ্বর আমাদের প্রতি বলেন যে–হে মনুষ্যগণ । তোমরা বেদমন্ত্র পাঠ না করিয়া এবং তাহার অর্থ না জানিয়া যজ্ঞানুষ্ঠান অথবা সুখরূপ ফল প্রাপ্ত করিতে এবং সব শুভ গুণযুক্ত সুখকারী অন্ন, জল ও বায়ু ইত্যাদি পদার্থদিগকে শুদ্ধ করিতে পারিবে না । ইহার দ্বারা এই তিন প্রকার যজ্ঞের সিদ্ধি যত্নপূর্বক সম্পাদন করিয়া সর্বদা সুখেই থাকা উচিত এবং এই পৃথিবীতে বায়ু, জল তথা ওষধিকে দূষিতকারী দুর্গন্ধ অপগুণ ও দুষ্ট মনুষ্য আছে তাহাদের সর্বদা নিবারণ করা উচিত ॥ ২৭ ॥

    मन्त्र (बांग्ला)

    গা॒য়॒ত্রেণ॑ ত্বা॒ ছন্দ॑সা॒ পরি॑ গৃহ্ণামি॒ ত্রৈষ্টু॑ভেন ত্বা॒ ছন্দ॑সা॒ পরি॑ গৃহ্ণামি॒ জাগ॑তেন ত্বা॒ ছন্দ॑সা॒ পরি॑ গৃহ্ণামি॒ । সু॒ক্ষ্মা চাসি॑ শি॒বা চা॑সি স্যো॒না চাসি॑ সু॒ষদা॑ চা॒সূ্যর্জ॑স্বতী॒ চাসি॒ পয়॑স্বতী চ ॥ ২৭ ॥

    ऋषि | देवता | छन्द | स्वर

    গায়ত্রেণেত্যস্য ঋষিঃ স এব । য়জ্ঞো দেবতা । ব্রাহ্মীত্রিষ্টুপ্ ছন্দঃ ।
    ধৈবতঃ স্বরঃ ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top