Loading...
अथर्ववेद के काण्ड - 20 के सूक्त 11 के मन्त्र
मन्त्र चुनें
  • अथर्ववेद का मुख्य पृष्ठ
  • अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 11/ मन्त्र 5
    ऋषिः - विश्वामित्रः देवता - इन्द्रः छन्दः - त्रिष्टुप् सूक्तम् - सूक्त-११
    43

    इन्द्र॒स्तुजो॑ ब॒र्हणा॒ आ वि॑वेश नृ॒वद्दधा॑नो॒ नर्या॑ पु॒रूणि॑। अचे॑तय॒द्धिय॑ इ॒मा ज॑रि॒त्रे प्रेमं वर्ण॑मतिरच्छु॒क्रमा॑साम् ॥

    स्वर सहित पद पाठ

    इन्द्र॑: । तुज॑: । ब॒र्हणा॑: । आ । वि॒वे॒श॒ । नृ॒ऽवत् । दधा॑न: । नर्या॑ । पु॒रूण‍ि॑ ॥ अचे॑तयत् । धिय॑: । इ॒मा: । ज॒रि॒त्रे । प्र । इ॒मम् । वर्ण॑म् । अ॒ति॒र॒त् । शु॒क्रम् । आ॒सा॒म् ॥११.५॥


    स्वर रहित मन्त्र

    इन्द्रस्तुजो बर्हणा आ विवेश नृवद्दधानो नर्या पुरूणि। अचेतयद्धिय इमा जरित्रे प्रेमं वर्णमतिरच्छुक्रमासाम् ॥

    स्वर रहित पद पाठ

    इन्द्र: । तुज: । बर्हणा: । आ । विवेश । नृऽवत् । दधान: । नर्या । पुरूण‍ि ॥ अचेतयत् । धिय: । इमा: । जरित्रे । प्र । इमम् । वर्णम् । अतिरत् । शुक्रम् । आसाम् ॥११.५॥

    अथर्ववेद - काण्ड » 20; सूक्त » 11; मन्त्र » 5
    Acknowledgment

    हिन्दी (3)

    विषय

    राजा और प्रजा के कर्तव्य का उपदेश।

    पदार्थ

    (नृवत्) नरों [नेताओं के समान] (पुरूणि) बहुत से (नर्या) नरों के योग्य कर्मों को (दधानः) धारण करते हुए (इन्द्रः) इन्द्र [महाप्रतापी राजा] ने (बर्हणाः) बढ़ती हुई (तुजः) सतानेवाली सेनाओं में (आ विवेश) प्रवेश किया। (इमाः) इन (धियः) बुद्धियों को (जरित्रे) स्तुति करनेवाले के लिये (अचेतयत्) चेताया, और (आसाम्) इन [प्रजाओं] के बीच (इमम्) इस (शुक्रम्) शुद्ध (वर्णम्) स्वीकार करने योग्य यश को (प्र अतिरत्) बढ़ाया ॥॥

    भावार्थ

    जो शूर सेनापति आगे बढ़ती हुई शत्रुसेना में घुसकर सङ्ग्राम जीतता है, वही संसार में कीर्ति पाता है ॥॥

    टिप्पणी

    −(इन्द्रः) महाप्रतापी राजा (तुजः) तुज हिंसायाम्-क्विप्। हिंसिकाः शत्रुसेनाः (बर्हणाः) बृहि वृद्धौ-युच्। वर्धमानाः (आ विवेश) प्रविष्टवान् (नृवत्) नेतृवत् (दधानः) धारयन् (नर्या) तत्र साधुः। पा० ४।४।९८। नरवत् नरयोग्यानि कर्माणि (पुरूणि) बहूनि (अचेतयत्) अज्ञापयत् (धियः) ध्यै चिन्तायाम्-क्विप्। प्रज्ञाः (जरित्रे) स्तोत्रे (इमम्) वर्णम्) स्वीकरणीयं यशः (प्र अतिरत्) प्रावर्धयत् (शुक्रम्) शुद्धम् (आसाम्) प्रजानां मध्ये ॥

    इस भाष्य को एडिट करें

    विषय

    वासना-विनाश व बुद्धिदीपन

    पदार्थ

    १. (इन्द्रः) = शत्रुओं का विद्रावक प्रभु (बर्हणा:) = अभिवृद्ध-बढ़ी हुई (तुज:) = हिंसक शत्रुसेनाओं में (आविवेश) = ऐसे प्रविष्ट होते हैं, (नवृत) = जैसकि एक सेनानी शत्रु-सेनाओं में युद्ध के लिए प्रवेश करता है, अर्थात् प्रभु ही हमारे शत्रुओं का विनाश करते हैं। ये प्रभु (पुरूणि) = बहुत (नर्या) = नरहितकारी कार्यों को (दभान:) = धारण करते हैं। २. ये प्रभु (जरित्रे) = स्तोता के लिए (इमाः धियः) = इन युद्धियों को (अचेतयत्) = चेतनायुक्त करते हैं तथा (आसाम्) = इनके (इमं शुक्रं वर्णम्) = दीप्त रूप को प्रातिरत् बढ़ाते हैं।

    भावार्थ

    प्रभु हमारे काम-क्रोध आदि शत्रुओं का संहार करते हैं और हमारी बुद्धियों को चेताते हुए उन्हें दीसरूप बनाते हैं।

    इस भाष्य को एडिट करें

    भाषार्थ

    (इन्द्रः) परमेश्वर (तुजः) उपासक-पुत्र की (बर्हणा) अविद्याविनाशिनी शक्ति के कारण उसके हृदय में (आ विवेश) प्रवेश पाता है। वह (नर्या) नरहितकारी (पुरूणि) प्रभूत सामग्री (दधानः) धारण किये हुए है, (नृवत्) जैसे कि कोई श्रेष्ठ नर परोपकारार्थ प्रभूत सामग्री धारण करता है। (जरित्रे) स्तोता के लिए परमेश्वर (इमाः धियः) इन सात्विक बुद्धियों को (अचेतयत्) जागरित करता है, और (आसाम्) इन बुद्धियों के (इमम्) इस (शुक्रं वर्णम्) सात्विक विशुद्ध स्वरूप को (अतिरत्) बढ़ाता है।

    टिप्पणी

    [तुजः, तुक्=अपत्य (निघं০ २.२)। बर्हणा=बर्ह हिंसायाम्। अतिरत्=तिरते वर्धयते (निरु০ ११.१.६)।]

    इस भाष्य को एडिट करें

    इंग्लिश (4)

    Subject

    Indr a Devata

    Meaning

    Indra, like a manly hero, commanding, overwhelming, the forces of battle, blazing with the mighty thunderbolt, breaks through the thick of enemy lines. He enlightens these thoughts and minds for the celebrant and augments this pure and unsullied light of these within.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    Like the leader of people this mighty fire possessing many leading qualities pierce of substance into increasing obstructive forces. This fire ( when enkindled in Yajna Vedi) becames the means of enlivening the intellect and acts of the pronouncers of the mantras and increases this pure resplendent colour of dawn and days.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    Like the leader of people this mighty fire possessing many leading qualities pierce of substance into increasing obstructive forces. This fire (when enkindled in Yajna Vedi) becames the means of enlivening the intellect and acts of the pronouncers of the mantras and increases this pure resplendent color of dawn and days.

    इस भाष्य को एडिट करें

    Translation

    Just as the chief commander of the army provides numerous things for the comfort and protection of his men, so does the Almighty God, by His All-moving Powers, maintains many spheres, fit for the abode of men, and pervades them all. He inspires all these thinking powers and actions of the worshipper and enhances the pure form thereof.

    इस भाष्य को एडिट करें

    संस्कृत (1)

    सूचना

    कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।

    टिप्पणीः

    −(इन्द्रः) महाप्रतापी राजा (तुजः) तुज हिंसायाम्-क्विप्। हिंसिकाः शत्रुसेनाः (बर्हणाः) बृहि वृद्धौ-युच्। वर्धमानाः (आ विवेश) प्रविष्टवान् (नृवत्) नेतृवत् (दधानः) धारयन् (नर्या) तत्र साधुः। पा० ४।४।९८। नरवत् नरयोग्यानि कर्माणि (पुरूणि) बहूनि (अचेतयत्) अज्ञापयत् (धियः) ध्यै चिन्तायाम्-क्विप्। प्रज्ञाः (जरित्रे) स्तोत्रे (इमम्) वर्णम्) स्वीकरणीयं यशः (प्र अतिरत्) प्रावर्धयत् (शुक्रम्) शुद्धम् (आसाम्) प्रजानां मध्ये ॥

    इस भाष्य को एडिट करें
    Top