English
अथर्ववेद - काण्ड {"suktas":143,"mantras":958,"kand_no":20}/ सूक्त 28/ मन्त्र 2
ऋषिः - अथर्वा
देवता - अग्न्यादयः
छन्दः - त्रिष्टुप्
सूक्तम् - दीर्घायु सूक्त
49
अ॒ग्निः सूर्य॑श्च॒न्द्रमा॒ भूमि॒रापो॒ द्यौर॒न्तरि॑क्षं प्र॒दिशो॒ दिश॑श्च। आ॑र्त॒वा ऋ॒तुभिः॑ संविदा॒ना अ॒नेन॑ मा त्रि॒वृता॑ पारयन्तु ॥
स्वर सहित पद पाठअ॒ग्नि: । सूर्य॑: । च॒न्द्रमा॑: । भूमि॑: । आप॑: । द्यौ: । अ॒न्तरि॑क्षम् । प्र॒ऽदिश॑: । दिश॑: । च॒ । आ॒र्त॒वा: । ऋ॒तुऽभि॑: । स॒म्ऽवि॒दा॒ना: । अ॒नेन॑ ।मा॒ । त्रि॒ऽवृता॑ । पा॒र॒य॒न्तु॒ ॥२८.२॥
स्वर रहित मन्त्र
अग्निः सूर्यश्चन्द्रमा भूमिरापो द्यौरन्तरिक्षं प्रदिशो दिशश्च। आर्तवा ऋतुभिः संविदाना अनेन मा त्रिवृता पारयन्तु ॥
स्वर रहित पद पाठअग्नि: । सूर्य: । चन्द्रमा: । भूमि: । आप: । द्यौ: । अन्तरिक्षम् । प्रऽदिश: । दिश: । च । आर्तवा: । ऋतुऽभि: । सम्ऽविदाना: । अनेन ।मा । त्रिऽवृता । पारयन्तु ॥२८.२॥
भाष्य भाग
हिन्दी (4)
विषय
रक्षा और ऐश्वर्य का उपदेश।
पदार्थ
(अग्निः) अग्नि, (सूर्यः) सूर्य, (चन्द्रमाः) चन्द्रमा, (भूमिः) भूमि, (आपः) जल, (द्यौः) आकाश, (अन्तरिक्षम्) मध्यलोक, (दिशः) दिशायें, (प्रदिशः) विदिशायें (च) और (ऋतुभिः) ऋतुओं से (संविदानाः) मिले हुए (आर्तवाः) ऋतुओं के विभाग (अनेन) इस (त्रिवृता) त्रिवृति [तीन जीवनसाधन म० १] से (मा) मुझे (पारयन्तु) पूर्ण करें ॥२॥
भावार्थ
मनुष्य संसार के सब पदार्थों से उपकार, उत्तम पुरुषार्थ आदि [म० १] तीन साधनों से आत्मबल बढ़ावें ॥२॥
टिप्पणी
२−(अग्निः) पावकः (सूर्यः) (चन्द्रमाः) (भूमिः) (आपः) जलानि (द्यौः) आकाशम् (अन्तरिक्षम्) मध्यलोकः (प्रदिशः) अन्तराला दिशः (दिशः) प्राच्याद्याः (आर्तवाः) अ० ३।१०।९। ऋतुभागाः (ऋतुभिः) कालविशेषैः (संविदानाः) अ० २।२८।२। संगच्छमानाः (अनेन) पूर्वोक्तेन (मा) माम् (त्रिवृता) वृञ् वरणे−क्विप् तुक् च। त्रिवर्तनेन। त्रिजीवनसाधनेन हरितरजतायोरूपेण−म० १। (पारयन्तु) पॄ पालनपूरणयोः। पूर्णं कुर्वन्तु ॥
विषय
देवलोक-काल का आनुकूल्य
पदार्थ
१. (अग्निः, सूर्यः, चन्द्रमा:) = अग्नि, सूर्य और चन्द्र, (भूमिः आप: द्यौः) = पृथिवी, जल और धुलोक (अन्तरिक्षम् प्रदिश: दिशः च आर्तवा: ऋतुभि: संविदाना:) = अन्तरिक्ष, दिशाएँ, उपदिशाएँ तथा ऋतुओं के साथ मेल खाते हुए सब कालविभाग (मा) = मुझे (अनेन त्रिवृता पारयन्तु) = इस त्रिवृत् के द्वारा पार करें। २. गतमन्त्र में 'हरित, रजत और अयस्' में विष्ठित जिस त्रिवत् का वर्णन हुआ है, उसके द्वारा मैं भवसागर से पार हो जाऊँ। अग्नि आदि सब देव, पृथिवी आदि सब लोक तथा सब कालविभाग इस कार्य में मेरे लिए अनुकूलतावाले हों।
भावार्थ
सब देवों, सब लोकों व सब कालों की अनुकूलता से मैं नव प्राण-सम्पन्न नव इन्द्रियों के द्वारा इस भव-सागर को पार करनेवाला बनूं।
भाषार्थ
अग्नि से दिशः' तक के ९ तत्त्व तथा (आर्तवाः) ऋतुओं के अवयव अर्थात् मास, (ऋतुभिः) ऋतुओं के साथ (संविदानाः) एकमत हुए, (अनेन त्रिवृता) इस त्रिवृत् द्वारा ( मा) मुझे ( पारयन्तु) रोगों से पार करें।
टिप्पणी
[अभिप्राय यह कि रोगों से छुटकारे के लिए, त्रिवृत् (सुवर्ण रजत, लोह की भस्मों) द्वारा चिकित्सा के साथ-साथ, विशुद्ध प्राकृतिक जीवन भी चाहिए।]
विषय
दीर्घ जीवन का उपाय और यज्ञोपवीत की व्याख्या।
भावार्थ
विराड् देह के विराड् प्राणों का वर्णन करते हैं। (अग्निः) अग्नि, (सूर्यः) सूर्य, (चन्द्रमाः) चन्द्र, (भूमिः) भूमि, (आपः) जल, (अन्तरिक्षम्) अन्तरिक्ष (दिशः) दिशाएं और (प्र-दिशः) उपदिशाएं और (आर्तवाः) ऋतुओं के विभाग, ये सब (ऋतुभिः) ऋतुओं के साथ (सं-विदाना) सम्मेल खाते हुए (अनेन) इस (त्रिवृता) तीन तरह से बंटे हुए, तिहरे प्राण से (मा) मुझे (पारयन्तु) पार करें।
टिप्पणी
missing
ऋषि | देवता | छन्द | स्वर
अथर्वा ऋषिः। त्रिवृत देवता। १-५, ८, ११ त्रिष्टुभः। ६ पञ्चपदा अतिशक्वरी। ७, ९, १०, १२ ककुम्मत्यनुष्टुप् परोष्णिक्। चतुर्दशर्चं सूक्तम्॥
इंग्लिश (4)
Subject
Longevity and the Sacred thread
Meaning
May Agni, vital heat, sun, moon, earth, waters, solar regions, middle regions, four quarters of space, and the interdirections, all these nine accordant with the seasons and through all seasons take me successfully across the course of life by this triple armour of pranic energy, the course symbolised by the triple yajnopavita. (Nine aspects of nature accordant with the seasons, and nine orders of our personality are related here through the intermediacy of prana. Nine orders of personality may be interpreted as our rational, emotional and instinctive life lived at sattvic, rajasic and tamasic level or the physical, mental and spiritual life lived at three levels. All the nine orders of personality, nine orders of nature and nine orders of prana are to be harmonious and in accord with the seasons of the year and seasons of life from the first to the last days of life. Yajnopavita symbolises the living across the course of life: First twenty five years of Brahmacharya for study and preparation, next twenty five years of Grhastha for family life, next twenty five years of Banaprastha in retirement, all symbolised by three threads of the yajnopavita. In the fourth phase of twenty five years of Sanyasa, the yajnopavita is relinquished because life and nature-better call it personality and nature-are identified, beyond the relationship, symbol and symbolised are one.)
Translation
May fire, sun, moon, earth, waters, sky, midspace, intermediate quarters and quarters, parts of the year, accordant with seasons, carry me across with this triple (trivrta) combination.
Translation
Let fire, sun, moon, earth, water, heavenly region, firmament, quarter regions, four points between quarter regions and parts of the years accordant with seasons preserve us with this triple.
Translation
May Fire, Sun, Moon, Earth, Waters, Sky, Air, the quarters, and sub-quarters, and parts of years accordant with the seasons, by this three-threaded yajnopavit preserve me.
Footnote
All the forces of nature are supposed to be contained in the Yajnopavit, and are invoked to preserve the wearer of the Yajnopavit. Yajnopavit is three-threaded, and not six-threaded as is usually worn in these days. Yajnopavit: the sacred thread with which a pupil was invested at the time of the commencement of his studies. Three threads are symbolic of his three debts, i.e., debt dueto the parents, the sages and the forces of nature, spoken of as Pitri, Rishi, Deva debts.
संस्कृत (1)
सूचना
कृपया अस्य मन्त्रस्यार्थम् आर्य(हिन्दी)भाष्ये पश्यत।
टिप्पणीः
२−(अग्निः) पावकः (सूर्यः) (चन्द्रमाः) (भूमिः) (आपः) जलानि (द्यौः) आकाशम् (अन्तरिक्षम्) मध्यलोकः (प्रदिशः) अन्तराला दिशः (दिशः) प्राच्याद्याः (आर्तवाः) अ० ३।१०।९। ऋतुभागाः (ऋतुभिः) कालविशेषैः (संविदानाः) अ० २।२८।२। संगच्छमानाः (अनेन) पूर्वोक्तेन (मा) माम् (त्रिवृता) वृञ् वरणे−क्विप् तुक् च। त्रिवर्तनेन। त्रिजीवनसाधनेन हरितरजतायोरूपेण−म० १। (पारयन्तु) पॄ पालनपूरणयोः। पूर्णं कुर्वन्तु ॥
Acknowledgment
Book Scanning By:
Sri Durga Prasad Agarwal
Typing By:
Misc Websites, Smt. Premlata Agarwal & Sri Ashish Joshi
Conversion to Unicode/OCR By:
Dr. Naresh Kumar Dhiman (Chair Professor, MDS University, Ajmer)
Donation for Typing/OCR By:
Sri Amit Upadhyay
First Proofing By:
Acharya Chandra Dutta Sharma
Second Proofing By:
Pending
Third Proofing By:
Pending
Donation for Proofing By:
Sri Dharampal Arya
Databasing By:
Sri Jitendra Bansal
Websiting By:
Sri Raj Kumar Arya
Donation For Websiting By:
N/A
Co-ordination By:
Sri Virendra Agarwal